Qırımtatarlar, Qrımtatarlar, Qırımlar, Qrımlar ya da Qırımlılar, QrımlılarQırımda yaşağan bir halq, Qırımnıñ tamır halqı. Türkiy til zümresine mensüp olğan qırımtatar tilinde laf eteler.

Qırımtatarlar
Qırımtatar bayrağı
Umumiy sayısı

500.000 - 6.500.000

Oturğan regionları
Qırım:
   260 000 — 300 000

Özbekistan:
   239 000[1]
Türkiye:
kerçek malümat bilmegen degil, amma bazılar deyler:
   6.000.000 [2]
Romaniya:
   24 000
Bulğaristan:
   3 000

Tili
  1. Qırımtatar tili
  2. Çoqusı yaşağan memleketiniñ tilini (rusça, türkçe, ukraince, romence) de bile.
Dini

İslâm

Yaqın milletleri
Noğaylar (en yaqın — qara noğaylar), Qazantatarlar, Qaraçaylar, Balqarlar, Qumuqlar
Buñı daa baqıñız: Tatarlar

Esas qısmı Qırımda (260 biñge yaqın — resmiy malümatı, 450 biñ resmiy degil malümatı), qalğanları ise Türkiyede, Bulğaristanda, Romaniyada, Özbekistanda, Rusiyede oturalar. Türkiyedeki qırımtatar diasporası bayağı büyüktir.

Qırımtatarlarnıñ çoqusı – musulmanlar (sünniyler), Anefi mezebine ait olalar.

Qırımtatar halqından bolğan halqlar:

  • Noğaylar, Yedisan noğayları (Cedisan noğayları), Bucak noğayları ya da Dobruca noğayları - Noğay bolsalarda Qırımtatarlar kibi onlarda Qırımnıñ parçası. Aynı zamanda Qırım Hanlığını öz devletleri kibi köreler çünki onlarda Qırım Hanlığınıñ kurulmasında çoq yardımcı boldular. Avropada yaşağan noğaylarnıñ tilleri Osmanlı tilinden etkilengeni içün, Rusiyede yaşağan Noğaylardan daha yakındır. Eskiden çoqusı Qırımnıñ dışında yaşağan olsada, Qırımda yaşağanlarıda bar edi. Çoqu kişi bilmey ki, onların bazıları özlerine Qırım Noğay Tatarı, Qırım Tatar Noğayı yada Qırımlı diye.

Tarih deñiştir

Etnogenez deñiştir

Qırımtatarlar – halq olaraq Qırımda şekillendi. Çeşit zamanlar Qırımda yaşap qırımtatar milletiniñ etnogenezinde iştirak etken esas halqlar bular: tavrlar, skitler, sarmatlar, alanlar, yunanlar, gotlar, proto-bulğarlar hazarlar, peçenegler; qırımtatarlar etnogenezinde ayrı yer ğarbiy qıpçaqlar (XIII asırdan soñ olarnıñ öz adı — «tatarlar») alalar, Rusiyede olar polovetsler olaraq , ğarbiy Avropada ise kumanlar olaraq belli. Ertiş (Иртыш) özeni yalılarından kelip qıpçaqlar 11-12 asırlardan başlap Edil, Azaq deñizi ve Qara deñiz yanlarındaki çöllerine köçip yaşap başladılar (bu yerler şu zamandan berli tap XVIII asırğa qadar Deşt-i Qıpçaq, دَشْتِ قِیپْچَاقْ – “Qıpçaqlar çölü” denile edi). Körünip tura ki, o zamanda olar Qırımğa da kirip başladılar.

Lâkin qırımtatarlarnıñ etnogenez Uluğ Ulus (Altın Orda) vaqtında oldı. Olarnıñ etnogenezde tatarlar (türkiy milleti, kerçekten moğol degil) eñ büyük bir röl oynâdılar.

Qırım hanlığı deñiştir

 
Qırım hanlığınıñ eski bir harita

Tamamen halq Qırım Hanlığı devrinde şekillendi. Qırımtatarlarnıñ memleketi — Qırım Hanlığı 1441 senesinden 1783 senesine qadar yaşadı. Öz tarihınıñ ekseri devamında Qırım hanlığı Osmanlı Devletine bağlı olıp onıñ ittifaqdaşı edi. Qırımda üküm sürgen sülâle Geraylar sülâlesi edi, onıñ temelcisi ilk han I Hacı Geray edi. Qırım hanlığı devri — qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı inkişafınıñ zamanı. O devirdeki qırımtatar şiiriyetiniñ klassiki — Aşıq Ümer edi. Diger şairlerden eñ ziyade belli olğanlar Mahmud Qırımlı ve II Ğazı Geray han ediler. O zamandan saqlanıp qalğan mimarcılıq abidelerinden eñ müimi — Bağçasaraydaki Hansaraydır.

Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde deñiştir

 
Şefiqa Gasprinskaya
 
İsmail Gasprinskiy

1736 senesi Rusiye orduları feldmarşal Kristof Minih yolbaşçılığı altında Bağçasaraynı yaqıp Qırımnıñ dağ aldındaki yerlerini berbat ettiler. 1783 senesi Rusiye Osmanlı Devletini yeñgen soñ Qırım başta işğal olundı, bundan soñ ise Rusiye tarafından anneksirlendi. Bunıñ ile qırımtatarlar tarihında olar tarafından “Qara asır” denilgen devir başlandı.

Rusiye memuriyeti zulum etkenleri qırımtatarlar kütleviy tarzda Osmanlı Devletine (esasen Dobruca ve Anadoluğa) icret etip başlağanlarınıñ sebebi oldı. İcretniñ eki esas dalğası 1790 ve 1850 seneleri edi. Bazı malümatlarğa köre 1790 senesi icretçilerniñ sayısı Qırımnıñ qırımtatar ealisiniñ 4/5 qısmına yetişti. İcretten evel yarımadada 600—700 biñge yaqın qırımtatar oturmaqta edi. Hanlıqnıñ ealisi ise 1783 senesine qadar tahminen 1,5 million kişiden ibaret edi. 1850 seneleri Qırımdan 300 biñge yaqın qırımtatar kettiler. Olarnıñ balalarından şimdi Türkiyedeki, Bulğaristandaki ve Romaniyadaki qırımtatar diasporası ibaret. Neticesinde köy hocalığı tüşkün alğa oğradı, Qırımnıñ çölü ise deyerli taqır oldı. O zamanda Qırımdan qırımtatar asılzadeleriniñ çoqusı ketti. Bunıñ ile beraber Rusiye ükümeti metropoliya territoriyasından icretçilerni celp etmeknen Qırımnı müstemleke ete bermekte edi. Neticesinde Rusiye Qırımnı anneksirlegen vaqıtta anda oturğan bir million qırımtatardan XIX asır soñunda 200 biñden az qaldı (Qırım bütün ealisiniñ 25 faizidir).

Qırımtatar medeniyetiniñ yañıdan yaratıluvı ulu maarifçi İsmail Gasprinskiy adınen bağlı. Aslında o yañı edebiy qırımtatar tilini yarattı. Gasprinskiy “Terciman” adlı ilk qırımtatar gazetasını neşir etip başladı. Gasprinskiy pantürkizm mefküresiniñ temelcilerinden biri olaraq sayıla.

Vatandaşlıq cenki ve Qırım MŞSC deñiştir

 
Noman Çelebicihan
 
Bashqa eq resim? Qirimtatar adamlarga yuregi siqma uchun, tiqtlar bu resimni minda.. не в интересах Крымтатар - эта Карабаса карта - если перести на ру кратко.

1917 senesi mart 25-de Aqmescitte qırımtatar qurultayı ötkerildi. Anda 2000-den ziyade delegat keldi. Qurultay Muvaqqat Qırım Musulman İcra Komitetini (MQMİK) sayladı, Başı olaraq Noman Çelebicihan saylandı. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ medeniy-milliy muhtariyetiniñ quruluvı başlandı.

Rusiye Vatandaşlıq cenki qırımtatarlar içün ağır müsibet oldı. 1917 senesindeki Fevral inqilâbından soñ qırımtatar halqınıñ ilk Qurultay toplanğanınen Qırımnı çoq milletli mustaqil bir devlet etmege qarar çıqarıldı. İlk Qurultaynıñ reisi Noman Çelebicihannıñ şiarı böyle edi – “Qırım – qırımlılar tili(yani Qırımda yaşağan adamlar) içün” (yani milletke baqmadan bütün yarımadanıñ ealisi közde tutula). Amma 1918 senesi Çelebicihan yaqalanıp bolşevikler tarafından qatil etildi. 1921—1922 seneleri arasındaki açlıq neticesinde 15 %-ge yaqın qırımtatar elâk oldı.

1921 senesi Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyeti terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi. Onıñ memleket tilleri rus ve qırımtatar tilleri ediler, aliy başlıqları esasen qırımtatarlardan ibaret edi. Lâkin soñ 1937 senesi Stalin repressiyaları başlandılar. Qırımtatar müneverleriniñ çoqusı repressiyalarğa oğratıldı, bu cümleden belli siyasetçi Veli İbraimov ve alim Bekir Çoban-zade. 1939 senesindeki cedvelge aluvnıñ malümatına köre Qırımdaki qırımtatarlarnıñ sayısı 218179 kişi edi, yani yarımadanıñ cümle ealisiniñ 19,4 %.

Sürgünlik deñiştir

Qırımtatar halqınıñ temsilcileri Qızıl Ordu saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. 1944 senesi mayıs 18 künü Stalin Urus emperialı sozdıneip Qırım tili içinde eskiYad Alimpiy Adamları SıqırC(Y)ıl EnEra TopRayi ğayip etmek uçun, episi Dunyia Adamlarını Anan Ruhunı anamağan balalar Ana*Yerde yaşap, Anan tanımamaq, oksüz Qalqları qaldırma stiyler. Qırım devletını ve Qırım til içinde Atalar Yazğanını AyLaf(OnLaf Alantarda) yoq etmege stiyler, Un uçun denatsıfıkatsıaden ziyade denatsionalizatsia qırımtatarlarını başladılar. Qırımtatar adı olsa epsı kıtaplarını yoq etileler. SSSR okmeti tutqan yerının epsı Adamlarğa , bule Qalq "Qırımtatar" yoqtır, bule aytıp epsi duniyanı Adamlarını aldatalar. Qırım Qalqını Qırım erinden boşetıp, İsrael devletını bir yıl ogne qurulmaq uçun stiyip kibi, ozinine ekinci avtanomiy Urus ve İzrail ukmet qoşıp qurumaq aqılına kele. Un uçun Stalinistler Qırımtatar halqını qararıp qabaatlanğanlar, German devletını qol tutqanını ziyadeci uçun Urus-imperial-stalinizm surgunlik yapqanını baqıp "uç yuz yıl genotsid

, Almaniyağa, Turkiyağa, Urussia ve Ukrainağa baqıp uç yuz yıl keçken vaqtında bu Qalqlar on kereden çoqlaştılar, Qırım Qalqları ise bu uç yuz yıl içne on kereden azlaştılar Qırımda, bule statistika olsa 10*10=100 Russsiya Qırım Qalqlarını uç yuz yıl vaqıt içinde yuz kereden azlaçtılar Qırımda. eger bule dugulmı? Bu Qalqını son nas sevmek olırmı? "predatel-kolabırasıonist ve mongol-tatar naşestvennik lağapı berdıler epsi urus mekteplerde kıtabıdan lagap urus ukmet auzıdan çihmay, un uçun kebi deportatsiya etildiler- Özbekistanğa, Ural, Perm, Tacikistanğa ve da çoq yaqqa sürgün etildiller.

Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise İçki İşler Halq Komissarlığı (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler.

İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı.

Avdet oğrunda küreş deñiştir

1944 senesinde sürgün etilgen milletlerge 1956 senesi öz Vatanlarına avdet etmege ruhset berdiler, qırımtatarlarnıñ ise Şuralar Birligi Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komiteti (ЦК КПСС), Ukrain Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komitetine (ЦК КПУ) ve vastasız sovet memleketiniñ liderlerine muracaat etkenlerine baqmadan 1989 senesine qadar böyle aqqı yoq edi. 1960 senelerinden başlap Özbekistandaki qırımtatarlar oturğan yerlerde Qırımğa avdet etmeknen halq aqlarını yañıdan tiklemek oğrunda milliy areket quvetleşip başladı.

Qırımğa qaytuv deñiştir

 
Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2001 s. malümat)
 
Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2014 s. malümat)

Kütleviy tarzda qırımtatarlar 1989 senesi avdet etip başladılar. Bugün Qırımda tahminen 270 biñ qırımtatar yaşay (2001 senesindeki bütün Ukraina boyunca cedvelge aluvğa köre 243 433 kişi [3]). Sürgünlik yerlerinde de tahminen 150 biñ kişi qaldı.


1991 senesi II Qurultay toplanğanınen qırımtatarlar milliy öz-özüni idare etme sisteması yaratıldı. Er beş yıl Qurultay saylavları ötkerile, Qurultaynı Qırımtatar Milliy Meclisi tize. 1991 senesinden berli Meclisniñ almaştırılmağan reisi Mustafa Cemilevdir.

Din deñiştir

Qırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler). Qırımtatarlar İslâmğa dönüvi uzun müddetli olıp millet şekillenüvinen parallel tarzda keçmekte edi. Bu yoldaki ilki adım XIII asırda selcükler tarafından Sudaq ve onıñ civarını basıp alğanınen tasavvuf qardaşlıqları darqaluvı edi, soñki adım ise — 1778 senesindeki Qırımdan sürgün etilüvinden qaçınmağa istegenler Qırım hristianlarınıñ kütleviy tarzda İslâmğa dönüvi edi. Qırım ealisiniñ ekseri ise İslâmğa Altın Ordu ve Qırım Hanlığı devirlerinde döndi. Şimdi Qırımda üç yüzge yaqın musulman cemaatı bar, olarnıñ ekseri Qırım Musulmanlarınıñ Diniy İdaresine birleşti (Anefi mezebine ait ola).

Subetnoslar deñiştir

Qırımtatar halqı üç subetnik gruppadan ibarettir: noğaylar (çöllü qırımtatarlar), tatlar (dağlı qırımtatarlar) ve yalıboylular (yalıboylu tatarlar).

Tatlar deñiştir

Sürgünlikten evel tatlar (dağlı qırımtatarlar) dağlar ve dağ aldında yani orta yolaqta yaşay ediler. Tatlarnıñ etnogenezi — ğayet mürekkep ve tamamen talil olmağan bir protsess. Bu subetnos şekillengeninde Qırımda çeşit zamanlar yaşağan bar milletler ve qabileler deyerlik cümlesi iştirak etti: tavrlar, sarmatlar, skitler, alanlar, gotlar, rumlar, çerkezler, hazarlar, bulğarlar, peçenegler, ğarbiy qıpçaqlar (Avropa menbalarından kumanlar, rus menbalarından ise polovetsler olaraq belli) ve tatarlar (türkiy milleti). Tat şivesinde em oğuz, em de qıpçaq hasiyetleri mevcut. Bu şive zemaneviy qırımtatar tiliniñ esasıdır.

Noğaylar deñiştir

Noğaylar (çöllü qırımtatarlar) çölde yaşay ediler. Olarnıñ etnogenezinde esasen tatarlar (türkiy milleti), ğarbiy qıpçaqlar (kumanlar), şarqiy qıpçaqlar iştirak ettiler. Irq ceetinden noğaylar avropalılar, lâkin turanidlik alâmetleri de bar. Noğay şivesi türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına mensüptir.

Yalıboylular deñiştir

Sürgünlikten evel yalıboylular (yalıboylu tatarlar) Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda yaşay ediler. Bu gruppa etnogenezinde rumlar, gotlar ve çerkezler, Yalı boyu şarqındaki sakinler etnogenezinde ise italiyalılar da (cenevizler) iştirak ettiler. Yalıboylu şivesi türkiy tiller oğuz gruppasına mensüp, türk tiline yaqındır. İşbu şivede çoq yunan ve italiyan alınmaları bardır. İsmail Gasprinskiy yaratqan eski qırımtatar edebiy tili aynı bu şive esasında edi.

Şimdiki vaziyet deñiştir

1944 senesine qadar yalıboylular, tatlar ve noğaylar özara deyerlik qarışmay ediler, faqat sürgünlik ananeviy yaşap turğan areallarını bozdı. Keçken 60 yıl devamında işbu üç subetnik gruppa qarışıp başlağanınen yekâne milletke çevirilüv protsessi quvetleşti. Şimdi ekseriy ailelerde aqay-apay çeşit subetnoslerge mensüp. Bir çoq sebepten qırımtatarlar çoqusı Qırımğa qaytıp ecatları yaşap turğan yerlerde oturalmaylar, bunıñ içün qarışuv ep devam etmekte.

Qırımtatar edebiyatı deñiştir

Belli qırımtatarlar deñiştir

Belli qırımtatar şairleri deñiştir

Bularnı da baqıp çıqıñız deñiştir

Edebiyat deñiştir

Bağlantılar deñiştir

Menbalar deñiştir

  1. Крымские татары -- БРЭ
  2. Crimean Tatars and Noghais in Turkey.
  3. Лидия Бобылева, Крымско-татарские мифы и социально-политическая реальность Крыма