Qırımtatarlar
Qırımtatarlar, Qırımlar ya da Qırımlılar – Qırımda yaşağan bir halq, Qırımnıñ tamır halqı. Türkiy til zümresine mensüp olğan qırımtatar tilinde laf eteler.
| Qırımtatarlar |
|---|
 |
| Qırımtatar bayrağı |
| Umumiy sayısı |
|
500.000 - 6.500.000 |
| Oturğan regionları |
| Qırım: 260 000 — 300 000 Özbekistan: |
| Tili |
|
| Dini |
| Yaqın milletleri |
| Noğaylar (en yaqın — qara noğaylar), Qazantatarlar, Qaraçaylar, Balqarlar, Qumuqlar |
- Buñı daa baqıñız: Tatarlar
Esas qısmı Qırımda (260 biñge yaqın — resmiy malümatı, 450 biñ resmiy degil malümatı), qalğanları ise Türkiyede, Bulğaristanda, Romaniyada, Özbekistanda, Rusiyede oturalar. Türkiyedeki qırımtatar diasporası bayağı büyüktir.
Qırımtatarlarnıñ çoqusı – sünniy musulmanlar, Anefi mezebine aittir.
Qırımtatar halqından olğan halqlar:
- Dobruca tatarları - Qırımtatar halqınıñ bir parçasıdır ve çöl şivesinde laf eteler. Qısqaça Dobrucağa köçken Qırımtatarları.
- Noğaylar, Yedisan noğayları (Cedisan noğayları), Bucak noğayları ya da Dobruca noğayları - Noğay bolsalarda Qırımtatarlar kibi onlarda Qırımnıñ parçası. Aynı zamanda Qırım Hanlığını öz devletleri kibi köreler çünki onlarda Qırım Hanlığınıñ kurulmasında çoq yardımcı boldular. Avropada yaşağan noğaylarnıñ tilleri Osmanlı tilinden etkilengeni içün, Rusiyede yaşağan Noğaylardan daha yakındır. Eskiden çoqusı Qırımnıñ dışında yaşağan olsada, Qırımda yaşağanlarıda bar edi. Çoqu kişi bilmey ki, onların bazıları özlerine Qırım Noğay Tatarı, Qırım Tatar Noğayı yada Qırımlı diye.
- Lipka tatarları - çoqusı Qırımtatar halqından, Belarus, Lehistan ve Litvaniyada yaşaylar.
Tarih
deñiştirEtnogenez
deñiştirQırımtatarlar – halq olaraq Qırımda şekillendi. Çeşit zamanlar Qırımda yaşap qırımtatar milletiniñ etnogenezinde iştirak etken esas halqlar bular: tavrlar, skitler, sarmatlar, alanlar, yunanlar, gotlar, proto-bulğarlar hazarlar, peçenegler; qırımtatarlar etnogenezinde ayrı yer ğarbiy qıpçaqlar (XIII asırdan soñ olarnıñ öz adı — «tatarlar») alalar, Rusiyede olar polovetsler olaraq , ğarbiy Avropada ise kumanlar olaraq belli. Ertiş (Иртыш) özeni yalılarından kelip qıpçaqlar 11-12 asırlardan başlap Edil, Azaq deñizi ve Qara deñiz yanlarındaki çöllerine köçip yaşap başladılar (bu yerler şu zamandan berli tap XVIII asırğa qadar Deşt-i Qıpçaq, دَشْتِ قِیپْچَاقْ – “Qıpçaqlar çölü” denile edi). Körünip tura ki, o zamanda olar Qırımğa da kirip başladılar.
Lâkin qırımtatarlarnıñ etnogenez Uluğ Ulus (Altın Orda) vaqtında oldı. Olarnıñ etnogenezde tatarlar (türkiy milleti, kerçekten moğol degil) eñ büyük bir röl oynâdılar.
Qırım hanlığı
deñiştir.jpg)
 |
Bu bölügini yañından yazmağa kerek. Lütfen, bu maqaleni yahşılaştırmağa yardım etiñiz. Ola bilir ki, muzakere saifesinde teklifler bar. |
Tamamen halq Qırım Hanlığı devrinde şekillendi. Qırımtatarlarnıñ memleketi — Qırım Hanlığı 1441 senesinden 1783 senesine qadar yaşadı. Öz tarihınıñ ekseri devamında Qırım hanlığı Osmanlı Devletine bağlı olıp onıñ ittifaqdaşı edi. Qırımda üküm sürgen sülâle Geraylar sülâlesi edi, onıñ temelcisi ilk han I Hacı Geray edi. Qırım hanlığı devri — qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı inkişafınıñ zamanı. O devirdeki qırımtatar şiiriyetiniñ klassiki — Aşıq Ümer edi. Diger şairlerden eñ ziyade belli olğanlar Mahmud Qırımlı ve II Ğazı Geray han ediler. O zamandan saqlanıp qalğan mimarcılıq abidelerinden eñ müimi — Bağçasaraydaki Hansaraydır.
Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde
deñiştir
1736 senesi Rusiye orduları feldmarşal Kristof Minih yolbaşçılığı altında Bağçasaraynı yaqıp Qırımnıñ dağ aldındaki yerlerini berbat ettiler. 1783 senesi Rusiye Osmanlı Devletini yeñgen soñ Qırım başta işğal olundı, bundan soñ ise Rusiye tarafından anneksirlendi. Bunıñ ile qırımtatarlar tarihında olar tarafından “Qara asır” denilgen devir başlandı.
Rusiye memuriyeti zulum etkenleri qırımtatarlar kütleviy tarzda Osmanlı Devletine (esasen Dobruca ve Anadoluğa) icret etip başlağanlarınıñ sebebi oldı. İcretniñ eki esas dalğası 1790 ve 1850 seneleri edi. Bazı malümatlarğa köre 1790 senesi icretçilerniñ sayısı Qırımnıñ qırımtatar ealisiniñ 4/5 qısmına yetişti. İcretten evel yarımadada 600—700 biñge yaqın qırımtatar oturmaqta edi. Hanlıqnıñ ealisi ise 1783 senesine qadar tahminen 1,5 million kişiden ibaret edi. 1850 seneleri Qırımdan 300 biñge yaqın qırımtatar kettiler. Olarnıñ balalarından şimdi Türkiyedeki, Bulğaristandaki ve Romaniyadaki qırımtatar diasporası ibaret. Neticesinde köy hocalığı tüşkün alğa oğradı, Qırımnıñ çölü ise deyerli taqır oldı. O zamanda Qırımdan qırımtatar asılzadeleriniñ çoqusı ketti. Bunıñ ile beraber Rusiye ükümeti metropoliya territoriyasından icretçilerni celp etmeknen Qırımnı müstemleke ete bermekte edi. Neticesinde Rusiye Qırımnı anneksirlegen vaqıtta anda oturğan bir million qırımtatardan XIX asır soñunda 200 biñden az qaldı (Qırım bütün ealisiniñ 25 faizidir).
Qırımtatar medeniyetiniñ yañıdan yaratıluvı ulu maarifçi İsmail Gasprinskiy adınen bağlı. Aslında o yañı edebiy qırımtatar tilini yarattı. Gasprinskiy “Terciman” adlı ilk qırımtatar gazetasını neşir etip başladı. Gasprinskiy pantürkizm mefküresiniñ temelcilerinden biri olaraq sayıla.
1917 senesi mart 25-de Aqmescitte qırımtatar qurultayı ötkerildi. Anda 2000-den ziyade delegat keldi. Qurultay Muvaqqat Qırım Musulman İcra Komitetini (MQMİK) sayladı, Başı olaraq Noman Çelebicihan saylandı. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ medeniy-milliy muhtariyetiniñ quruluvı başlandı.
Rusiye Vatandaşlıq cenki qırımtatarlar içün ağır müsibet oldı. 1917 senesindeki Fevral inqilâbından soñ qırımtatar halqınıñ ilk Qurultay toplanğanınen Qırımnı çoq milletli mustaqil bir devlet etmege qarar çıqarıldı. İlk Qurultaynıñ reisi Noman Çelebicihannıñ şiarı böyle edi – “Qırım – qırımlılar tili(yani Qırımda yaşağan adamlar) içün” (yani milletke baqmadan bütün yarımadanıñ ealisi közde tutula). Amma 1918 senesi Çelebicihan yaqalanıp bolşevikler tarafından qatil etildi. 1921—1922 seneleri arasındaki açlıq neticesinde 15 %-ge yaqın qırımtatar elâk oldı.
1921 senesi Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyeti terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi. Onıñ memleket tilleri rus ve qırımtatar tilleri ediler, aliy başlıqları esasen qırımtatarlardan ibaret edi. Lâkin soñ 1937 senesi Stalin repressiyaları başlandılar. Qırımtatar müneverleriniñ çoqusı repressiyalarğa oğratıldı, bu cümleden belli siyasetçi Veli İbraimov ve alim Bekir Çoban-zade. 1939 senesindeki cedvelge aluvnıñ malümatına köre Qırımdaki qırımtatarlarnıñ sayısı 218179 kişi edi, yani yarımadanıñ cümle ealisiniñ 19,4 %.
Qırım Natsist Almaniya tarafından işğali
deñiştir1941 senesi noyabr ortasından 1944 senesi mayıs 12 kününe qadar Qırım alman ordusı tarafından işğal olunmaqta edi.
Qırımtatarlar alman işğalcilerine qarşı küreşte iştirak etüvi
deñiştirİşğal olunğan Qırımda partizanlar faaliyeti adetince üç devirge bölüne: 1941 senesiniñ noyabri — 1942 senesiniñ oktâbri, 1942 senesiniñ noyabri — 1943 senesiniñ oktâbri, 1943 senesiniñ oktâbri — 1944 senesiniñ apreli. Er devirde qırımtatarlar partizan areketinde faal tarzda iştirak ettiler. Noyabr 20-de Qırımda 3734 partizan, bu cümleden 2419 grajdan (esasen Qırım sakinleri) ve 1315 arbiy partizan bulunmaqta edi. Qırımtatarlar grajdan partizanlarnıñ tahminen 1/6 qısmını teşkil ete ediler. Sudaq partizan otrâdı esasen qırımtatarlardan ibaret edi. 1942 senesiniñ küzünde partizanlar ekseri Qırımdan evakuirlendi. Partizan cenkiniñ ekinci devrinde Qırım ormanlarında 400-ge yaqın partizan qaldı. 1943 senesiniñ ekinci yarımında partizan areketini quvetleştirmek içün Qırımğa yañı kadrlar yöneldiler. Bu kadrlar çoqusı Qırımda doğğan ediler, bu cümleden çoq qırımtatar. 1943-44 seneleri arasında partizan otrâdları yolbaşçılığınıñ yarısı qırımtatarlardan ibaret edi (Ablâziz Osmanov, Seyit-Ali Ametov, Cebbar Kolesnikov, Memet Moloçnikov, Ramazan Qurtümerov, Seydamet İslâmov, Osman Aşırov, Mustafa Mamutov, Talât Tınçerov, Seranecin Menacıyev, Refat Mustafayev, Mustafa Selimov, İzmail Hayrullayev ve digerleri). İşğalniñ ilki kününden başlap soñki kününe qadar alman ordularına qarşı cenkleşken partizanlar arasında (episi olıp 20 kişi) üç qırımtatar edi: Memet Moloçnikov, Seyithalil Qadıyev ve Qurtseyit Muratov. Qızıl Orduda episi olıp 35.000 qırımtatar edi. Belli qırımtatar alim ve Qırımtatar Milliy Areketi iştirakçisi Yuriy Osmanov ve belli bir sovet dissident Lüdmila Alekseeva yazalar ki, 100 638 qırımtatar Qızıl Orduda edi, 16 713 partizan areketinde iştiraq etti, 7702 yerastı teşkilâtılarda istiraq etti[3][4]. Olarnıñ tetqiqatlarnıñ neticesine köre, 1939 s. Qırımda qararnen 500.000 qırımtatar yaşadı.
II Cian cenki cebelerinde Qızıl Ordu saflarında 25 biñden ziyade qırımtatar cenkleşti. Beş qırımtatar (Petay Abilov, Teyfuq Abdul, Üzeir Abduramanov, Abdureim Reşidov, Seyitnafe Seyitveliyev) Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanını qazandılar, daa bir qırımtatar (Amethan Sultan) ise işbu unvannı eki defa qazandı. Eki qırımtatar (Seyit-Nebi Abduramanov ve Nasibulla Velilâyev) Şüret Ordeni tam kavalerleridir. 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ve 392 serjant bulunmaqta edi.
Qırımtatar milliy areketi Ekinci cian cenkte
deñiştir1941 senesi dekabr ayında Qırımda alman işğalci memuriyetine qol tutqan musulman tatar komitetleri meydanğa ketirildiler.
Aqmescitte “Qırım musulman komiteti” öz işini başladı. 1942 senesi sentâbr ayında alman işğalci administratsiyası komitet serlevasındaki “Qırım” sözüni qullanmağa yasaqlağanınen komitet “Aqmescit musulman komiteti” denilip başladı. 1943 senesi onıñ adı “Aqmescit tatar komiteti” olaraq deñiştirildi. 1943 senesi komitetler faaliyeti toqtaldı.
Başlıca komitet programmasında Qırımda Almaniya protektoratı altındaki qırımtatarlar devletini quruv, öz parlamentinen ordusını teşkil etüv ve 1920 senesinde bolşevikler tarafından yasaqlanğan Milliy Fırqanıñ faaliyetini tiklev közde tutula edi. 1941 senesi dekabr ayında Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ vekilleri Edige Qırımal ve Müstecib Ülküsal Hitlerni qırımtatar devletini qurmağa acet olğanına qandırmaq içün Berlinge keldiler, lâkin olarğa red ettiler.
Sürgünlik
deñiştirQırımtatarlar Qızıl Ordu saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. 1944 senesi mayıs 18 künü Stalin emri ile alman işğalcilerge qol tutqanınen qabaatlanğan qırımtatar halqı Özbekistanğa ve Qazahistan ile Tacikistan qomşu rayonlarına, kiçik gruppaları ise Mari Cumhuriyetine, Uralğa, Kostroma vilâyetine sürgün etildiler.
Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise İçki İşler Halq Komissarlığı (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler.
İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı.
Avdet oğrunda küreş
deñiştir1944 senesinde sürgün etilgen milletlerge 1956 senesi öz Vatanlarına avdet etmege ruhset berdiler, qırımtatarlarnıñ ise Şuralar Birligi Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komiteti (ЦК КПСС), Ukrain Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komitetine (ЦК КПУ) ve vastasız sovet memleketiniñ liderlerine muracaat etkenlerine baqmadan 1989 senesine qadar böyle aqqı yoq edi. 1960 senelerinden başlap Özbekistandaki qırımtatarlar oturğan yerlerde Qırımğa avdet etmeknen halq aqlarını yañıdan tiklemek oğrunda milliy areket quvetleşip başladı.
Qırımğa qaytuv
deñiştir
Kütleviy tarzda qırımtatarlar 1989 senesi avdet etip başladılar. Bugün Qırımda tahminen 270 biñ qırımtatar yaşay (2001 senesindeki bütün Ukraina boyunca cedvelge aluvğa köre 243 433 kişi [5]). Sürgünlik yerlerinde de tahminen 150 biñ kişi qaldı.
1991 senesi II Qurultay toplanğanınen qırımtatarlar milliy öz-özüni idare etme sisteması yaratıldı. Er beş yıl Qurultay saylavları ötkerile, Qurultaynı Qırımtatar Milliy Meclisi tize. 1991 senesinden berli Meclisniñ almaştırılmağan reisi Mustafa Cemilevdir.
Din
deñiştirQırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler). Qırımtatarlar İslâmğa dönüvi uzun müddetli olıp millet şekillenüvinen parallel tarzda keçmekte edi. Bu yoldaki ilki adım XIII asırda selcükler tarafından Sudaq ve onıñ civarını basıp alğanınen tasavvuf qardaşlıqları darqaluvı edi, soñki adım ise — 1778 senesindeki Qırımdan sürgün etilüvinden qaçınmağa istegenler Qırım hristianlarınıñ kütleviy tarzda İslâmğa dönüvi edi. Qırım ealisiniñ ekseri ise İslâmğa Altın Ordu ve Qırım Hanlığı devirlerinde döndi. Şimdi Qırımda üç yüzge yaqın musulman cemaatı bar, olarnıñ ekseri Qırım Musulmanlarınıñ Diniy İdaresine birleşti (Anefi mezebine ait ola).
Subetnoslar
deñiştirQırımtatar halqı üç subetnik gruppadan ibarettir: noğaylar (çöllü qırımtatarlar), tatlar (dağlı qırımtatarlar) ve yalıboylular (yalıboylu tatarlar).
Öz adı ― qırımtatarlar, çöllü qırımtatarlar tarafından berilgen adı ― tatlar. Sürgünlikten evel tatlar (dağlı qırımtatarlar) dağlar ve dağ aldında yani orta yolaqta yaşay ediler. Tatlarnıñ etnogenezi — ğayet mürekkep ve tamamen talil olmağan bir protsess. Bu subetnos şekillengeninde Qırımda çeşit zamanlar yaşağan bar milletler ve qabileler deyerlik cümlesi iştirak etti: tavrlar, sarmatlar, skitler, alanlar, gotlar, rumlar, çerkezler, hazarlar, bulğarlar, peçenegler, ğarbiy qıpçaqlar (Avropa menbalarından kumanlar, rus menbalarından ise polovetsler olaraq belli) ve tatarlar (türkiy milleti). Tat şivesinde em oğuz, em de qıpçaq hasiyetleri mevcut. Bu şive zemaneviy qırımtatar tiliniñ esasıdır.
Öz adı ― qırımtatarlar, dağlı ve orta yolaq qırımtatarlar tarafından berilgen adı ― noğaylar. Noğaylar (çöllü qırımtatarlar) çölde yaşay ediler. Olarnıñ etnogenezinde esasen tatarlar (türkiy milleti), ğarbiy qıpçaqlar (kumanlar), şarqiy qıpçaqlar iştirak ettiler. Noğay şivesi türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına mensüptir.
Yalıboylu qırımtatarlar
deñiştirSürgünlikten evel yalıboylular (yalıboylu qırımtatarlar) Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda yaşay ediler. Bu gruppa etnogenezinde rumlar, gotlar ve çerkezler, Yalı boyu şarqındaki sakinler etnogenezinde ise italiyalılar da (cenevizler) iştirak ettiler. Yalıboylu şivesi türkiy tiller oğuz gruppasına mensüp, türk tiline yaqındır. İşbu şivede çoq yunan ve italiyan alınmaları bardır. İsmail Gasprinskiy yaratqan eski qırımtatar edebiy tili aynı bu şive esasında edi.
Şimdiki vaziyet
deñiştir1944 senesine qadar yalıboylular, tatlar ve noğaylar özara deyerlik qarışmay ediler, faqat sürgünlik ananeviy yaşap turğan areallarını bozdı. Keçken 60 yıl devamında işbu üç subetnik gruppa qarışıp başlağanınen yekâne milletke çevirilüv protsessi quvetleşti. Şimdi ekseriy ailelerde aqay-apay çeşit subetnoslerge mensüp. Bir çoq sebepten qırımtatarlar çoqusı Qırımğa qaytıp ecatları yaşap turğan yerlerde oturalmaylar, bunıñ içün qarışuv ep devam etmekte.
Qırımtatar edebiyatı
deñiştirQırımtatar ananeleri
deñiştirQırımtatarlarğa qarşı propaganda
deñiştirBelli qırımtatarlar
deñiştirBelli qırımtatar şairleri
deñiştirBularnı da baqıp çıqıñız
deñiştirEdebiyat
deñiştir- Valeriy Vozgrin “Qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdirleri” (Rusça)
- “Qırımtatar entsiklopediyası”, tizgen - Refiq Muzafarov, Aqmescit 1993-95. (Rusça)
Bağlantılar
deñiştir- Qırımtatar Milliy Meclisi
- Qırımtatar saytlarına bağlantılar cıyıntığı
- Alem-i Medeniye - Qırım halqınıñ medeniyet hazinesi 14 martnıñ 2011 s. arhivlengen.
- Qırımtatar muzıkası
- “Bizim Qırım” teşkilâtınıñ saytı 1 iyünniñ 2008 s. arhivlengen.
- Milliy Fırqa adlı siyasiy fırqa
- Qırımtatarlar aqqında maqalelerniñ kitaphanesi (79 maqale) (Rusça)
- Qırım gençleriniñ saytı 12 mayısnıñ 2008 s. arhivlengen. (Rusça)
- Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ portalı (Türkçe)
- Qırımtatarlarnıñ dekorativ-tadbiqiy sanatı 17 yanvarniñ 2021 s. arhivlengen.
Menbalar
deñiştir- ↑ Крымские татары -- БРЭ
- ↑ Crimean Tatars and Noghais in Turkey.
- ↑ Юрий Османов, Исторические справки, saife 83
- ↑ Людмила Алексеева. Глава 8. Крымскотатарское движение за возвращение в Крым // История инакомыслия в СССР. — 1983.
- ↑ Лидия Бобылева, Крымско-татарские мифы и социально-политическая реальность Крыма
Самоназвание крымских татар обсудили на научно-практической конференции, 2024, iyülniñ 3 - Crimean Tatars
 |
Bu maqale qırımtatarca vikipediyada nümüneviydir. |