Qırım

Qırım (ukraince Крим) ya da Qırım yarımadası‎ (ukraince Кримський півострів) – Qara deñizniñ şimaliy yalısında bir yarımada, qırımtatar halqınıñ vatanı. Meydanlığı 26,2 biñ km². Ealisiniñ sayısı 1.994 300.kişi (2005 s. malümat).

Qırımnıñ etnografik haritası, 1874. Sarı tüste — qırımtatarlar. Qırımtatarlar atta XIX asırdanıñ soñunda tek yalı boyunda degil, bütün Qırımda ekseriyetini teşkil etkenleri yahşı körüne.

2014 senesinden berli Qırım - Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep oldı. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna. Şu anda Rusya tarafından işgal altında.

Tarih

«Дом поэта» — «Şairniñ evi» Доселе грезят берега мои Смоленые ахейские ладьи, И мертвых кличет голос Одиссея, И киммерийская глухая мгла На всех путях и долах залегла, Провалами беспамятства чернея. Наносы рек на сажень глубины Насыщены камнями, черепками, Могильниками, пеплом, костяками. В одно русло дождями сметены И грубые обжиги неолита, И скорлупа милетских тонких ваз, И позвонки каких-то пришлых рас, Чей облик стерт, а имя позабыто. Сарматский меч и скифская стрела, Ольвийский герб, слезница из стекла, Татарский глёт зеленовато-бусый Соседствуют с венецианской бусой. А в кладке стен кордонного поста Среди булыжников оцепенели Узорная арабская плита И угол византийской капители. Каких последов в этой почве нет Для археолога и нумизмата — От римских блях и эллинских монет До пуговицы русского солдата. Здесь, в этих складках моря и земли, Людских культур не просыхала плесень — Простор столетий был для жизни тесен, Покамест мы — Россия — не пришли. За полтораста лет — с Екатерины — Мы вытоптали мусульманский рай, Свели леса, размыкали руины, Расхитили и разорили край. Осиротелые зияют сакли; По скатам выкорчеваны сады. Народ ушел. Источники иссякли. Нет в море рыб. В фонтанах нет воды.

— Maksimilian Voloşin, rus şair. Bu Sürgünlikten evel yazılğan

Kermençikte skitlerniñ kermeni qalğanları (sovet atiqiyatçınıñ malümatı köre)

Özbek Han camisi, 1314 s., Eski Qırım

Büyük Han Cami, Bağçasaray.

Qarılğaç yuvası 1912 senesi quruldı

Qırımda kommunist mitingi, 1924

• Qırım dağlarınen yalı boyunıñ eñ qadimiy ealisi - tavrlar.
• M.E. (milâttan evel) XII asır — Qırım çöllerinde kimmerler yaşap keldiler.
• M.E. VII asırnıñ ortası — Kimmerler Qırımdan skitler tarafından quvuldılar.
• M.E. VII—VIII asırlar — Yunanlar Qırımğa kelip öz şeerlerini qurıp başladılar.
• M.E. V asır — Şarqiy Qırımdaki yunan şeerleri Bosporos Devletine birleştiler.
• M.E. 422 senesi — Yunanlar Hersonesos şeeriniñ temelini qoydılar.
• M.E. III—II asırlar — Skit memleketiniñ Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı.
• M.E. II asır — Skilurnen onıñ oğlu Palak yolbaşçılığı altında skitler deñiz limanları oğrunda yunan şeerlerinen cenkleşip başlaylar. Yunanlarnıñ tarafdarı Pontos Devletiniñ ükümdarı VI Mitridat Evpator Qırımğa Diofant yolbaşçılığı altında ordular yolladı. Diofant ordusı skit memleketini tar-mar etip yunan şeerlerini Pontos terkibine kirsetti.
• M.E. 63 senesi — Pontos Roma İmperiyası tarafından feth etildi, Qırım şeerleri romalılarnıñ nezaret altına keçeler.
• M.S. (milâttan soñ) I asır — Sarmatlar Qırımnıñ çölüne kirdiler.
• M.S. II asırnıñ ekinci yarımı — Bosporos devleti soñki qalğan Qırım skitlerinen küreşe. Skitler mağlübiyetke oğradılar ve yerleri Bosporos, Roma ve sarmatlar arasında bölündi.
• III asırnıñ ortası — Gotlar istilâsı. Olar romalılarnen sarmatlarnıñ bütün müstemlekelerini (Hersonesostan başqa) basıp alıp Bosporos Devletini öz nezaret altına qoyalar.
• 269—270 seneleri — Roma orduları varvarlarnı Tuna özeniniñ o bir tarafına çekiltti. Pirat flotu Yunanistan yalısınıñ yanında mahv oldı.
• 375 senesi — Hunnular kelüvi. Hunnular Bosporos devletini tar-mar ettiler.
• IV—V asırlar — Rum (Bizans) İmperiyasınıñ Qırımnıñ dağlı rayonlarnıñ müstemlekeleştirüvni başladı. Hunnular kelüvinden soñ sağ qalğan gotlar Bizans iqtidarını qabul ettiler.
• VI asırnıñ soñu - Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar.
• VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı.
• X asır - Hazar Qağanatı ruslar tarafından tar-mar etilgeninen Qırımnıñ çölü beçeneklerge keçti.
• XI asır - Qırımnıñ çölüni qıpçaqlar feth ettiler.
• XIII asır - Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı.
• 1239 senesi - Qırımnı Batu hannıñ tatar-moğol ordusı feth etti. Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı.
• XIV - XV asırnıñ ortası - Cenevizler Teodoro prinsliginen Qırımnıñ yalı boyu oğrunda cenkleşeler.
• 1441 senesi — Mustaqil Qırım Hanlığı meydanğa keldi.
• 1475 senesi — Osmanlı ordusı Gedik Ahmet paşa yolbaşçılığı altında ceneviz müstemlekelerini ve Teodoro prinsligini feth etti.
• 1783 — Qırım feth etilip Rusiye İmperiyasınıñ terkibine kirsetildi.
• 1780-90 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Dobrucanen Anadoluğa birinci kütleviy icreti.
• 1853—1856 — Qırım cenki.
• 1860 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Osmanlı Devletine ekinci kütleviy icreti.
• 1917—1920 — Rusiye Vatandaş cenki. Qırımda "beyazlar" ve "qızıllar" ükümetleri biri-birlerini bir qaç kere almaştıralar.
• 1921 oktâbr 18 — Sovet Rusiye terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi.
• 1941 avgust — Qırım almanları sürgün etildiler.
• 1941—1944 — Natsist alman ordusı Qırımnı işğal ettiler.
• 1944 mayıs 18 — Qırımtatarlar sürgün etildiler.
• 1944 iyün 26 — Yunanlar, ermeniler ve bulğarlar Qırımdan sürgün etildiler.
• 1945 iyün 30 — Cumhuriyetniñ yoq etilüvi: Qırım MSŞC Qırım vilâyetine çevirildi.
• 1954 fevral 19 — Qırım vilâyeti Ukraina terkibine kirsetildi.
• 1989 — Qırımtatarlar kütleviy tarzda Qırımğa qaytıp başladılar.
• 1991 fevral 12 — Qırım vilâyeti USŞC terkibinde Qırım MSŞCne çevirildi, Aqyar şeeri ise USŞC terkibinde cumhuriyet riayetindeki bir şeer olıp qaldı.
• 1992 fevral 26 — Yuqarı Şuranıñ qararı ile Qırım MSŞC adı Qırım Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.
• 1992 mayıs 6 — Qırım cumhuriyetiniñ ilk esas qanunı qabul olundı.
• 1998 dekabr 23 — Qırımnıñ yañı esas qanunı qabul olundı. Qırımnıñ resmiy adı Qırım Muhtar Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.
• 2014 fevral-mart — Rusiye Qırımnı aldı ve ondan berli yarımada de-fakto Rusiye tarafından idare etile. Buña baqmadan dünya devletleriniñ çoqusı Qırımnıñ Ukrainağa ait olğanını qabul ete.

Memuriy-territorial bölünüv

Qırımnıñ memuriy-territorial bölünüvi

Memuriy ceetinden cumhuriyet 25 regiondan ibaret, olardan 14 rayon (ealiniñ çoqusı köylü) ve cumhuriyet riayetinde bulunğan şeerlerniñ şuralarına boysunğan 11 territoriya (ealiniñ çoqusı şeerli). Kösterilgen haritada körüne ki, işbu 11 territoriyadan bazıları büyük meydanlıqta yerleşip merkezden ğayrı bir çoq meskün yerden ibaret.

Rayonlarnıñ başları Qırımnıñ baş naziriniñ teklifinen Ukraina prezidenti tarafından tayin etileler, şeerlerniñ başları ise umumiy saylavda saylanalar.

Regionlar ise şeer, qasaba ve köy cemiyetlerinden ibaret.

Rayonlar	Şeer şuraları
1 Aqmeçit rayonı	15 Aluşta şeer şurası
2 Aqmescit rayonı	16 Aqmescit şeer şurası
3 Aqşeyh rayonı	17 Canköy şeer şurası
4 Bağçasaray rayonı	18 Ermeni Bazar şeer şurası
5 Canköy rayonı	19 Kefe şeer şurası
6 Curçı rayonı	20 Kerç şeer şurası
7 İçki rayonı	21 Kezlev şeer şurası
8 İslâm Terek rayonı	22 Krasnoperekopsk şeer şurası
9 Krasnoperekopsk rayonı	23 Saq şeer şurası
10 Qarasuvbazar rayonı	24 Sudaq şeer şurası
11 Qurman rayonı	25 Yalta şeer şurası
12 Saq rayonı	26 Aqyar şeer şurası
13 Seyitler rayonı
14 Yedi Quyu rayonı

Coğrafiya

Satellit fotoresimi

Qırım yarımadası Ukrainanıñ cenübinde buluna. Yarımada üzeriniñ meydanlığı 27 biñ km². Ğarp ve cenüp tarafında Qırım Qara deñiznen, şarq tarafında ise Azaq deñizinen sıñırlana. Şimal tarafında Qırım tar (8 km qadar) Or boynunen qıtağa qavuşa. Qırımnıñ şarqında Qara ile Azaq deñizleri arasında Keriç yarımadası, Qırımnıñ ğarbında ise Tarhan Qut yarımadası buluna. Qırımnıñ şimaliy kenar noqtası Or boynunda buluna, cenübiy kenar noqtası — Sarıç burnu, ğarbiy kenar noqtası — Tarhan Quttaki Qara burun, şarqiy kenar noqtası — Keriç yarımadasındaki Fener burnudır. Şimaliy kenar noqtasınen cenübiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 200 km, ğarbiy kenar noqtasınen şarqiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 325 km. Qaranen deñiz sıñırlarınıñ umumiy uzunlığı 2500-den ziyade km.

Qırım Muhtar Cumhuriyeti Aqyar şeeri ve Arabat beliniñ şimaliy ucundan ğayrı yarımadanıñ bütün yerini ala.

Aluşta civarında Yayla dağları

Qarada keçken Qırımnen Ukrainanıñ Herson vilâyetiniñ kiçik sıñırı Or boynundan keçe. Bundan da ğayrı deñizde Qırım Rusiye (Krasnodar ülkesi), Romaniya, Bulğaristan, Türkiye ve Gürcistannen sıñırdaş ola.

Coğrafik ceetten Qırım eki teñ olmağan qısımğa bölüne: onıñ şimali çöl (bütün yarımadanıñ 4/5 qısmı), cenübi ise ormanlı Qırım dağlarıdır (meydanlıqnıñ 1/5 qısmı). Aqyardan Kefege qadar üç dağ sırası uzana. Eñ yüksek soyu yalı boyunda uzanğan Baş ya da Cenübiy dağ sırasıdır, onda Qırımnıñ eñ yüksek noqtası Roman Qoş degen dağ (1545 m) buluna.

Qırımnıñ özenleri az suvludır. Salğır, Alma, Belbek, Qaçı eñ esas özenlerdir. Dağ ile dağ aldındaki rayonlarda özenlerniñ çoqusında suv anbarları bar. Şimaliy Qırım boyunda Şimal Qırım kanalı uzana, oña suv Özüden kele. Qırımda bir qaç balaban tuzlu göl bar: Doñuzlav, Sasıq, Saq, Aqtaş, Töbeçik, Çoqraq gölleri ve digerler.

Meşur kurort regionları:

• Cenübiy yalı boyu — Yalta ve Aluşta regionları
• Ğarbiy yalı — Kezlev ile Saq regionı
• Cenüp-Şarqiy yalı — Kefe ile Sudaq regionı

İqtisadiyat

Esas pıtaqlar — turizm, sağlıq saqlav, köy hocalığı.

İqtisadiy köstermeler

N	kösterme	birlemler	2006 s. içün malümat
1	Mal eksportı	mln AQŞ dolları	400,1
2	Umumukrain içinde nisbiy ağırlıq	%	1,0
3	Mal importı	mln AQŞ dolları	230,9
4	Umumukrain içinde nisbiy ağırlıq	%	0,5
5	Eksport-import saldosı	mln AQŞ dolları	169,2
6	Kapital investitsiyaları	mln grivna	5444,9
7	Orta aylıq	grn (01.01.2007 içün)	1002
8	Orta aylıq	AQŞ dolları (01.01.2007 içün)	198,4

Ukrainanıñ statistika komitetiniñ malümatına binaen

Naqliyat

Aqmescitteki trolleybuslar

Qırımdaki er bir şeer diger meskün yerlernen avtobus marşrutlarınen bağlı. Şeerlerara trolleybus marşrutları da bar (Aqmescit ava limanı — Aqmescit — Aluşta — Yalta yolunda). Yalta, Kefe, Keriç, Aqyar, Aqmeçit ve Kezlev deñiz marşrutlarınen bağlı. Kezlevde tramvay mevcut. Ermeni Bazar — Keriç (Kefege çatal ile) ve Melitopol — Aqyar (Kezlevge çatal ile) demiryolları Qırımnı qıtanen bağlaylar.

Turizm ve raatlıq

Qırımda çoq istiraat evi, lager (meselâ, Artek), çeşit musafirhane bar. Eñ populâr raatlıq yerleri — Yaltanen Aluşta ile beraber bütün Qırımnıñ yalı boyu, Sudaq, Kezlev. 2007 senesi yanvar ayından dekabrgece Qırımda 5718 biñ kişi raatlandı.

Qırımnıñ mahsus itibarğa lâyıq yerleri:

• Qırımnıñ qobaları (Mermer Qobası, Qızıl Qoba)
• Dağlar (Ay Petrinen yip yolu, Qırımnıñ Büyük kanyonı, Çatır Dağ)

Eali

Qırımtatarlar (2001 s. malümat)

Qırımtatarlar (2014 s. malümat)

2001 senesi toplanğan malümatqa köre — 2 024 056 kişi (58,3 % ruslar, 24,3 % ukrainler, 12,1 % qırımtatarlar, bundan ğayrı qaraylar, qırımçaqlar ve digerler)

Ruslar, ukrainler, yunanlar ve bulğarlarnıñ çoqusı ortodoks hristianlardır, qırımtatarlar ise musulmanlar (sunniler), bundan da ğayrı yeudiler, protestantlar ve katolikler bardır.

Bağlantılar

• Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Nazirler Şurasınıñ portalı 22 fevralniñ 2014 s. arhivlengen.
• Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Radasınıñ saytı
• meta.ua saytındaki Qırım saytlarınıñ reestri 23 dekabrniñ 2008 s. arhivlengen. (3200 sayttan ziyade)
• yandex.ru saytındaki Qırım saytlarınıñ katalogı (400 sayttan ziyade)