Qırım Halq Cumhuriyeti

Qırım Halq Cumhuriyeti (arab hurufatında قْرِیمْ خَلْقْ جُمْهُورِیَتِی) – 1917 senesi dekabr 26-da I Qırımtatar Qurultayında ilân etilgen bir cumhuriyettir. Aynı zamanda Müslüman bir Halq tarafından qurulğan birinci demokratik Cumhuriyettir.

Qırım Halq Cumhuriyeti قْرِیمْ خَلْقْ جُمْهُورِیَتِی
1917 – 1918
Bayraq Tuğra
Gimn: Ant etkenmen
Qırım Halq Cumhuriyeti haritada
Paytaht	Bağçasaray
Resmiy til	Qırımtatar tili
Resmiy din	Dünyaviy devlet
Devlet qurumı	Cumhuriyet
Baş nazir
- 1917 – 1918	Noman Çelebicihan

Halqara vaziyet

Qırımtatarlarnıñ toplaşuvı. Noman Çelebicihan kamerağa baqıp tura. Noman Çelebicihannıñ artında eki dane bir tüslü bayraq körmek mümkün

Osmanlı Devleti

Osmanlı Devletiniñ soñ eki yüz yılına baqqanımızda bir çoq vilâyetlerinde topraq coyğanını köremiz.

Avropalılarnıñ Osmanlığa “Hasta Adam” aytmaları, devletniñ ne qadar küçsüz olğanını köstere. Küçsüz olğanı içün Avropa Devletleri Osmanlı Devletini Almaniyanıñ tarafında I Cian Cenkine qoşulmağa mecbur ettiler.

1913 senesi. Osmanlı Devletinde, ükümetke kelgen İttihat ve Teraqqi Fırqası devlette yañılıqlar ve deñişiklikler ketire. Bu yañılıqlar şübesiz Qırımnıñ siyasiy ayatına da tesir etti. Qırımtatar talebelerniñ “Vatan Cemiyeti”, “Milliy Fırqa” kibi siyasiy areketler o künlerde quruldı.

Rusiye İmperiyası

I Cian Cenkinde ağır ğayıplar alğan Rusiyede muhalefet ayaqlana ve imperator II Nikolaynı tahttan çekeler. Ükümetke “Vaqtınca Ükümet” (Временное Правительство) keçe. Monarhiyadan vazgeçip, bütün zemaneviy dünyada olğanı kibi, Rusiye de deñişmege mecbur edi.

O vaqıtlarda Rusiye devletiniñ bir parçası olğan Qırım yarımadasında da ihtilâl yelleri esmege başlay.

İsmail Gasprinskiy, Noman Çelebicihan, Asan Sabri Ayvazov, Abdureşit Mediyev ve diger qırımtatar liderleri Sankt Peterburg, Moskva, Ades, Voronej şeerlerinde tasil alğanlarında, çalışqanlarında bu deñişikliklerden tesir etileler.

Ukraina

Rusiye İmperiyasınıñ bu qıyın zamanlarında, Ukraina topraqlarında milletçi sesler yükselmege başlay. 1917 senesi martta Ukrain milletçileriniñ başı sayılğan Mıhaylo Gruşevskiy Merkeziy Radanı toplay.

1917 senesi noyabr 7 (22)-de Rada mustaqil Ukraina Halq Cumhuriyetini ilân etti. Bu vaqia Rusiye topraqlarında yaşağan bütün azlıqlar içün bir misal olıp mucadelelerine yarıq tuttı.

Qırımda Vaziyet

Qırım o zamanlarda Rusiye İmperiyasınıñ içinde Tavrida Guberniyasınıñ (vilâyetniñ) bir parçası sayıla edi.

1917 senesi. Aprel 7 künü Aqmescitte “Bütünqırım Musulmanları Kongressi” toplandı. Bu toplaşuvğa Qırımnıñ çeşit şeer ve köylerinden 1500-den çoq kişi qatıldı. Kongresste eñ aktiv olğanlar Vatan Cemiyetinden Seyitcelil Hattat, Ablâkim İlmiy, Asan Sabri Ayvazov kibi milletçiler edi. Kongresste Qırım Musulmanları Merkeziy İcra Komiteti tayin etildi. Noman Çelebicihan komitetniñ reisi ve Qırım müftisi saylandı, Cafer Seydamet ise o küngece Rusiye Ükümetiniñ ellerinde olğan Vaqıf Komissiyasınıñ reisligine saylandı. Ekisi de o zaman Qırımda degil, cenkte ediler.

Bu vaqıtlarda er kesniñ aqlından keçken “Qırım Qırımlılarnıñdır!” fikri aydınlarımız tarafından cesürce aytılmağa başlandı.

1917 senesi oktâbrde Musulman İcra Komitetiniñ bir toplaşuvında Noman Çelebicihan Qırımnıñ kelecegini saylanması Qurultaynıñ toplanmasınen mümkün olacağını söyledi ve bu fikir qabul etilip Qurultaynıñ toplanması qararı alındı.

Qurultayğa 76 vekil saylandı. Olardan 24-dü Yalta uyezdinden, 19-ı Aqmescit uyezdinden, 16-sı Kefe uyezdinden, 11-i Kezlev uyezdinden ve Or Qapı uyezdinden 6 vekil. Vekillerniñ aralarında dört qadın: Şefiqa Gasprinskaya, Anife Bodaninskaya, İlhan Tohtar, Hatice Avcı da bar edi.

Qurultay

Qurultay dekabr 9 künü Bağçasaraynıñ Hansarayında açıldı.

Bir çoq toplaşuvnıñ artından dekabr 26-da Qurultay Qırımtatar Esas Qanunını qabul etti. Eñ müim maddeleri:

Rusça Vikitekada Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Esas Qanunı bar

• Madde 1 Qurultay er bir milletniñ öz iradesi ile milliy ayatını idare etmesini qabul ete.

• Madde 4 Meclis-i Mebusannıñ (parlamentniñ) alelhusus toplaşuvları öz tarafından tayin eteler. Fevqülade toplaşuvlar ise azalarnıñ üçte birisiniñ resmiyen talabı ile toplanır.

Qurultay Meclis-i Mebusannıñ (Parlament) qurulmasına qarar bere. Milliy Parlament içün saylavlar er üç senede bir kere yapılacaq. Mecliske saylav hususları:

- Saylama-saylanma aqqı qadın-erkek 20 yaşını toldurğan er kes içün birdir. (Bu husus islâm ve türk dünyasında ilk olıp, tarihqa keçti)

- Gizli rey.

- Açıq saylav.

Bu hususlar zemaneviy Avropada bile çoq daa keç qabul etilgen edi. Meselâ Türkiyede bu müim mesele 1930-larda qabul etile.

• Madde 7 Qurultay qanun yaratıcılıq akimiyetiniñ, icralıq akimiyetiniñ, uquqiy akimiyetiniñ er biriniñ bütünleyin mustaqilliklerni qabul etmeknen milliy idarede er bölükniñ öz dairelerinde uquqiy ceetten saip olmasını qabul eter.

• Madde 17 Qurultay Qırımda tatarlar arasında olğan mırzalıq, beylik, çelebilik, duhovnıylıq, dvorânlıq, knâzlıq, meşçanlıq, poselânlıq kibi unvanlarnı ve olarnıñ bergen imtiyazlarını lâğu ete.

Mırza, bey, çelebi, knâz kibi lağaplardan vazgeçildi.

Qurultay bu yañılıqlarnıñ yalıñız demokratik bir devlette mümkün olacağını diqqatqa alıp, Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti.

Devlet Simvolları

Geray hanlarınıñ taraq tamğalı mavı bayrağı cumhuriyet bayrağı oldı. Noman Çelebicihannıñ “Ant Etkenmen” şiiri Milliy Gimn sayıldı.

Ordu

Cumhuriyetniñ ordusını, Rusiye İmperiyasınıñ ordusınıñ içinde olğan Qırım Süvari polku ve qırımtatar piyade askerleri teşkil etti.

Ükümet

Dekabr 28-de Qurultay Cumhuriyetniñ Ükümetini qurdı. Ükümet Reisi ve Adalet naziri - Noman Çelebicihan, Hariciye ve mudafaa işleri naziri - Cafer Seydamet, Maarif işleri naziri – Amet Özenbaşlı, Maliye ve vaqıf işleri naziri – Seyitcelil Hattat, Diyanet işleri naziri – Amet Şükri saylandı.

Cumhuriyetniñ soñu

Ukraina Radası Qurultay toplaşuvına hayırlama mektübini yolladı, Rusiyeniñ bolşevik ükümeti ise Qırımtatar qurultayını ve ükümetini tanımadı.

Rusiyede ükümetke kelgen bolşevikler yaş cumhuriyetni devirip yarımadada kommunist rejimini qurmaq istey ediler. Bunıñ içün Aqyarda toplanğan Arbiy İhtilal Komiteti Qara Deñiz flotunıñ gemilerini Aqyardan Kezlev, Yalta, Kefe, Keriç ve diger şeerlerge yollap Cumhuriyet askerlerinen qattı uruşmağa başladı.

Yanvar 16-da fevralniñ başına qadar Alma özeni, Aqyar ve Bağçasaray yaqınlarında cenk süre edi. Süyren köyüniñ yaqınlarında 40 biñlik bolşevik ordusınen cenkleşken 3 biñ kişilik Cumhuriyet ordusı mağlüp oldı. Bunıñ artından, Qırımnı istilâ etken bolşevikler Cumhuriyetiniñ feshini ilân ettiler. Qırım Cumhuriyeti ükümetiniñ reisi Çelebicihan Aqyarda zindanğa qapatıldı. 1918 senesi fevral 23-de de idam etildi.

Böyleliknen tarihta ilk Qırımtatar Cumhuriyeti yoq oldı.

Menbalar

• QIRIM.net 10 mayısnıñ 2010 s. arhivlengen.
• Yunus Qandım "Küreş meydanını ot basmaz", Aqmescit, 2002