Avdet

Qırımtatarlarnıñ sürgünlikten qaytması Qırımğa 1989 senesi SSSRde Perestroyka ve Glasnost siyasetleri neticesi olaraq başlandı, bu Stalinniñ repressiyaları aqqında açıq muzakere etmek mümkün oldı stalinizmniñ cinayetleri.

Qırımtatarlarnıñ sürgün etilmesi sovet akimiyeti tarafından 1944 senesi mayıs ayında eda etildi. Qırımnıñ episi slavân olmağan eali Orta Asiyağa, esasen Özbekistanğa sürgün etildi. Stalin devirinde sürgün etilgenlerniñ çoqusından farqlı olaraq, qırımtatarlarğa 1950 – 1960 seneleri Hruşçöv iritüvi devirinde tarihiy vatanlarına qaytmağa ruhset berilmey edi. 1989-1993 seneleri 250 biñ adam qayttı (SSSRniñ bütün qırımtatarlarınıñ yaqınca yarısı). 2010-ncı senelerge köre qırımtatarlar Qırım ealisiniñ 10-12%-ni teşkil eteler (teñeştirmek içün, 1926-26 %, 1897-35,5 %).

Qırımlarnıñ qaytqanda rastkelişken esas problemler – Qırım cedveli olmaması ve onsız iş tapmaq qıyınlıqları, sürgünlikten evel ecdatlarına ait olğan meskenge qaytıp olamağanları ve er angi bir mesken aluvda, hususan, 2014 senesi içün topraq aluvda qıyınlıqlar edi. yañı evlerniñ qurulması. , ve qırımtatarlarğa qarşı teşviqat.

Quvulğan soñki birinci onyıllıqlar

1944 Qızıl Ordu nemse askerlerini Qırımdan zornen çıqardı. Neticede, 1944 senesi mayıs 18-21 künü qırımtatarlar ve Qırımnıñ diger slavân olmağan halqları Orta Asiyağa sürgün etildiler. 1945 senesi Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyeti lâğu etile ve Qırım regionı yaratıla.

1953 senesi Stalinniñ ölüminden soñ SSSRde [[Hruşçev cenki] başlandı. Vlada Vatanğa başqa sürgün etilgen saatı altında Diger dünya halqları: Kalmiklerniñ sürgün etilmesi, Çeçenlerniñ sürgün etilmesi, inguşlarğa , qarşı qırımtatarlar Krimuğa çevirilmek içün qoralandılar. 1956 senesi mahsus yerleşüvde bulunğan soñ, qoranta cinaiy işke oğradı, amma reabilitatsiya olmadı (qabaatlav devlet sağlıq sistemasından ğayıp oldı).

1968 senesi mayıs 17 künü Moskva şeerinde 800 qırımtatar miting keçirdi. İştirakçilerni urdılar, bazılarını lagerlerge yolladılar (olarnıñ arasında qırımtatar areketiniñ kelecek yolbaşçısı Mustafa Cemilev de bar edi). 1978 senesi Musa Mamut narazılıq alâmeti olaraq özüni yaqtı.

Qırımtatar qaytuv areketi peyda oldı, onıñ dissidentleri lagerlerge yollanıldı. 1960 – 1970 seneleri bazı allarda akimiyet Qırımğa az sayıda köçürilmege ruhset berdi (1969 senesi 104 qoranta, 1970 senesi 45 qoranta, 1971 senesi 65 qoranta).

Soñra evelki yaşağan yerlerge qaytuv yasaqları lâğu etildi, amma asılında Qırımda propiska almaq mümkün degil edi, bu ise sovet aqiqatlarında qaçmadan tekrar sürgünlik demek edi. Şu sebepten qırımlar Qırımğa daa yaqın regionlarda —Herson vilâyeti ve Kuban.

Kütleviy qaytarım

Yañıdan quruv ve reabilitatsiya

Mustafa Cemilev — qırımtatar milliy areketiniñ yolbaşçılarından biri, dissident.

1985 senesi Perestroyka SSSRde bir qaç liberalizatsiyanen başlandı. Qırımtatar siyasiy aqıntıları peyda oldılar - Qırımtatar milliy areketiniñ teşkilâtı (OKND), Merkeziy Teşebbüs Gruppası esasında meydanğa ketirilgen ve olarda Mustafa Cemilev esas rol oynağan, ve 1990 senesi milliy areketi Qırımtatarlar (teşkilât) Qırımtatarlarnıñ milliy areketi (NDKT), reberliginde Yuriy Osmanov. 1987-1988 seneleri bütün SSSR boyunca bir çoq aktsiyalar olıp keçti, qırımtatarlarnıñ delegatsiyaları Moskvadaki insan aqları faalilerini, gazeta ve mecmua muarririyetlerini, merkeziy televideniyeni ziyaret ettiler. 1987 senesi Taman den Aqmescit qadar eki biñ qırımtatarı yolbaşçılıq ettiler. Bazı faalciler açlıq ilân ettiler. Moskvanıñ Qızıl meydanında piketler oldı.

1987 senesi oktâbr ayında Kremlde SSSR Yuqarı Sovetiniñ Prezidium Reisi reberliginde Andriy Gromık Andriy Andriyoviç Devlet komissiyası toplaşuvı olıp keçti, anda « qırımtatarlarnıñ medeniy isteklerini daa tolu qandıruv ve muvazeneli yanaşuv." Ukraina SSR Qırım regionı kommunist firqasınıñ yolbaşçıları komissiyaları Özbek SSR-ni ziyaret ettiler, ondan soñ Qırımda içtimaiy infrastruktura olmağanı sebebinden qaytaruv çoq yıllar alacağı hulâsasını çıqardılar.

1987 senesiniñ soñunda SSSR Nazirler Şurası «Qırımnıñ bir sıra şeer ve rayonlarına kelgen adamlarnıñ yaşamaq muvaqqat sıñırlanması» aqqında qarar qabul etti. Bu sırağa bütün Qırımnıñ cenübiy yalısı, em de yarımadanıñ bütün büyük şeerleri kirdi. Oña deñizden uzaq çöl Qırım köylerine yerleşmege ruhset berildi. Mesken tapmaq büyük mesele edi: eger ev saipleri evni qırımtatarlarğa satmağa razı olsalar, akimiyet olarğa endi Qırımda cedvelge alınmağa ruhset bermeyceklerini olarğa açıq-aydın bildirdi.

1989 senesi noyabr 14-te SSSR Yuqarı Soveti bütün repressiyağa oğrağan halqlarnı reabilitatsiya etti ve olarğa qarşı yapılğan repression areketlerni: iftira, genotsid, mecburiy yerleştirüv, mahsus meskenlerde terror rejimini qanunsız ve cinaiy olaraq tanıdı.

Teşviqat

Yarımadada demografik çoqluqnı teşkil etken Qırımnıñ rus ealisi qırımtatarlarnıñ qaytmasına sıq-sıq duşmanlıq kösterip, bunı basqın olaraq qabul ete ediler. 1944 senesinden soñ Qırımğa köçip kelgen insanlar qırımtatarlarnı qaytmazdan evel körmegenler ve ekseriyetle olar aqqında az bile ediler. Yerli akimiyet kütleviy haber vastaları ve miş-mişler vastasınen menfiy malümat darqattı, misal olaraq, qırımtatarlar evden quvulğanına açuvlana ve qaytqanda intiqam alacaqlar. Qırımğa 1982 senesi kelgen jurnalist Mikola Semena Sonâçnıy Dolına (1948 senesinden evel Közı) Sudaq yanında erkeklerniñ qırımtatarlarnı qarşılamaq içün nasıl etip smena teşkil etkenlerini ikâye etti. . Bundan da ğayrı, matbuatta Ekinci cian cenki vaqtında qırımtatarlarnıñ uydurma vahşiylikleri aqqında ve Özbekistandaki «ekstremistler» aqqında yazıldı.

Yerli ruslar qırımtatarlar tarafından satın alınmasın dep, daa çoq topraq uçastkalarını almağa çağırıldı. Qırım akimiyeti yardımınen qırımtatarlarnıñ Qırımda topraq ve mesken almaq içün daa da bürokratik manialar peyda oldı ve mesken qurucılığı içün qırımtatar repatriantlarına yañıdan paylaştırmaq içün nisbetlengen devlet toprağı soñunda halqqa S bağçalar ve daçalar içün. Devriy surette rus milletçileri «Tatar satqınları  – Qırımdan çıqıñız!».

Vatandaşlıq meseleleri ve topraq aqları davaları

Öz-özüni yerleştirüvniñ misali.

SSSR yıqılğan soñ, Qırım Ukraina idaresine keçti, amma ukrain akimiyeti yerleşkenlerge sıñırlı yardım kösterdi. 1991 senesinden evel SSR qaytqanlarnıñ tek 150 biñi avtomatik olaraq ukraina vatandaşlığını aldı, 1991 senesinden soñ qaytqan daa 100 biñi ise bürokratik qıyınlıqlarğa oğradı.

Mesken aluv meseleleri adamlarnı özleri ev qurmağa mecbur ete edi. 1990-ncı seneleri kolhoz topraqlarınıñ leyhasızlanması ve Qırım kolhozlarında çalışqanlar tarafından hususiy mülkke berilmesi başlandı bu yerde Özbekistanda çalışqan qırımtatarlarğa topraq berilmesi istisna etildi] ve Qırğızstani). Qırımtatar insan aq-uquq qorçalayıcıları çöl yerlerde eñ olmağanda yaşamağa yaramay topraqnı almaq maqsadınen yerli akimiyetlernen muzakere ettiler. Bu muzakereler ekseriyetle muvafaqiyetsiz oldı: 2000 senesi yerleşkenlerden topraq payları aqqında 46 603 ariza keldi, olarnıñ çoqusı red etildi.

Narazılıqlardan ğayrı, qırımlar öz-özüni yerleştirüvge muracaat etmege başladılar, akimiyet buña «öz-özüni siñdirüv» dep adlandırdı. Başta muvaqqat çadır şeerleri yaratıldı, soñra daimiy evler quruldı. Materiallarnı sıq-sıq Kubandan ketire ediler. Militsiya, askerler, bazıda yerli sakinler çadır şeerlerine şturm etip, qurucılıqnıñ ögüne keçmege tırıştılar (böyle vaqialardan biri 1992 senesi oktâbr ayında Aluşta yanında olıp keçti). Ekseri qasabalarda jurnal tutulğan, anda kimge uçastka kerek, kim nevbetçilik yapqan, demarkatsiya içün kim para tölegeni yazıla edi, böyleliknen, onı qanunileştirmek mümkün edi. Topraq aqqında dava 2000-inci senelerge qadar devam etti Şablon:Fakt.

Qırımtatarlarnıñ Ukrainada reintegratsiyası

1990-ıncı senelerniñ başında Qırım Yuqarı Şurası qanun qabul etti, oña köre nevbetteki çağıruv parlamentiniñ Qırım parlament saylavı, 100 mandattan 14-i olmalı edi. qırımtatar halqınıñ vekillerine berildi. Şu sebepten 1994 senesi Meclisi azaları Qırım Yuqarı Radasınıñ deputatları oldılar. Lâkin soñundan Saylavlar aqqında Qanun deñiştirildi ve soñraki çağıruvlarda qırımtatarlar ya iç de temsil etilmediler, ya da tek bir qaç deputatları bar edi.

1991 senesinden 2014 senesine qadar Ukraina sürgün etilgenlerni yerleştirüv programması içün 1 milliard AQŞ dolları (könversiya şeklinde) ayırdı. Bundan ğayrı, Türkiye ve halqara donorlar maliyetke qoşuldılar.

2021 senesi Ukrainanıñ tamır halqları aqqında qanun küçke kirdi. Oña köre, Qırım territoriyasında Ukrainanıñ tamır halqları qırımtatarlar, Karaim ve Qırımçaqlardir, olarnıñ Ukraina içinde özüni taqdir etüv aqqı ve siyasiy statusı bar. Qanunnıñ qabul etilmesi Ukraina içine Qırımtatar muhtarlığı içün uquqiy şartlar yarata.

Deurbanizatsiyanıñ qırımtatar cemaatına tesiri

Sürgünlikten evel qırımtatarlarnıñ ekseriyeti Qırımnıñ cenübiy yalısında şeerlerde yaşay edi, sürgünlik vaqıtında ise qırımtatarlarnıñ tahminen üçte ekisi Orta Asiya şeerlerinde yaşay edi. Onıñ yerine, Qırımğa qaytqan soñ, çoqusı köylerde yaşamağa mecbur yarımadanıñ çöl qısmından edi, anda topraq qıymeti az edi.

Qırımtatar ealisiniñ emiyetli bir qısmınıñ cenübiy yalı iqtisadiyatından tış qaldırılması çöllerde qaytqanlarnıñ fuqareligini daa da terenleştirdi, anda olarnıñ çoq vaqıt esas yaşayış şaraitleri, aşıqıp qurulğan evlerde kommunikatsiyaları yoq edi. Qırımtatarlar arasında işsizlik kimerde 40-70%-ke yete edi; çoq oqumışlı adamlar öz ustalıq seviyesinden çoq aşağı olğan alçaq işlerge mecbur etildi. Lâkin 2 %-den az adam Orta Asiyağa ketti, atta olar da ekseriyetle muvaqqat kettiler. Vaqıt keçtikçe, Qırım içindeki migratsiya biraz cenüpke, tuvğan köyleri tarafqa avuştı ve şeer yerlerine yaqınlaştı, anda iş imkânları daa yahşı, amma yaşayış fiyatı ziyade edi.

Sevastopol kibi büyük şeerlerniñ etrafında qırımtatarlarğa orta esapnen tek 0,04 sotok keyfiyetsiz ya da köy hocalığı içün kelişmegen topraq ayırıldı. Köçmenler 517 taşlanğan qırımtatar köylerini taptılar, lâkin bürokratiya olarnı tiklemek içün areketlerge keder etti.

Qırımnı Rusiye anneksiya etken soñ vaziyet

2014 senesi Qırımnı Rusiye anneksiyası vaqıtında qırımtatarlar Qırımnı Ukraina terkibinde saqlap qalmaq içün faal surette ögge sürdiler. Qırımdaki rus akimiyeti qırımtatarlarğa qarşı qorqutuv, basım ve cinaiy cevapkârlıq (kirüvni yasaq etmek, tintmek, tutmaq ve ğayıp olğan ya da öldürilgen işlerni közge almamaq) qullana edi. Aqlar bozulğan birinci vaqialardan biri qırımtatar yolbaşçısı Mustafa Cemilevge Qırımğa kirmege yasaq etildi. Cemilevni yaqlağan narazılıq aktsiyası iştirakçilerine cerime qoyuldı, soñra diger Meclis yolbaşçılarına, şu cümleden Refat Çubarov kirmege yasaq etildi. 2016 senesi Meclis Qırımda «ekstremist teşkilâtı» olaraq yasaq etildi. Rusiye anneksiyasından soñ qırımtatarlarnıñ taqip etilmesi aqqında eñ belli vaqialar «26 fevral işi» ve «Hizb-ut-Tahrir işi».

Meclis reisi Refat Çubarovnıñ qıymet kesüvine köre, 2014-2024 seneleri Qırımdan 50 biñge yaqın qırımtatar ketti (anneksiyadan evel Qırımda yaşağan sayınıñ tahminen 16,5%).

Cenkni ögrenüv boyunca Amerika institutı (ISW), em de ukrain insan aqları qorçalayıcıları, Rusiye işğal etilgen Ukraina topraqlarında, bazı yerlerde tamır halqnı etnik temizlev keçire.

2014 senesi mart ayında Rusiye işğal akimiyeti özü işğal etken topraqlarnıñ bir qısmını-ge qaytarmaq planlarını bildirdi. 2014 senesiniñ yazda ekseriyet öz-özüni işğal etken topraqlarnı qanunileştirüv aqqında qanun qabul etildi.

Bağlantılar

• Повернення кримських татар до Криму — Український журнал 6/2011

Edebiyat

• Пів століття опору. Кримські татари від вигнання до повернення (1941—1991 роки). Нарис політичної історії / Ґульнара Бекірова — Київ: Критика, 2017. — 480 сторінок. ISBN 978-9-66278-901-0