Qırımtatar muzıkası
Qırımtatar muzıkası – qırımtatar halqınıñ muzıkasıdır. Onıñ taa Qırım hanlığı zamanlarında başlağan uzun bir inkişaf tarihı bar.
Folklor
deñiştirQırımtatarlarnıñ folklorı, türk halqları medeniyetiniñ yekâne bir dalı; bir qaç yır janrından, halq, klassik alet ve diniy muzıka janrlarından ibarettir.
Qırımtatarlarnıñ yırları bir qaç janrnen taqdim etile; bazıları çöl regionlarına, digerleri ise dağ ve yalıboyu ragionlarına hastır. Olar bir ağızdan yırlanır. Faqat büyük bir gruppa tarafından unisonda ya da alet maiyetinde yırlansa, digerseslilik hususiyetleri peyda ola. Yırnıñ hususiyetine, alette çalınğan kiriş hastır. Yırlarnıñ maqam esası – diatoniktir. Hususiyetlerine köre çöl regionınıñ yırları daa da asketik ise, dağ ve yalıboyu regionlarınıñ yırları (türküleri) daa ziyade eyecannen süslendirilgendir.
Qırımtatar muzıkasınıñ özüne has yır janrları şulardır:
- Yır — çöl regionınıñ asketik yırları
- Türkü — dağ ve yalıboyu regionlarınıñ yırları, çeşitlilik ve körünişinen, bazıda süslenüv ve vezni ile farq ete.
- Destan — laqırdı metninen muzıkanıñ qısmı nevbetleşüvinde yaratılğan epik bir ikâye. Destanlarnı aşıqlar yırlarlar.
- Taqmaq — reçitativli qısqa, çabik bir yırdır.
- Beyit — Qırım çöllerinde yaşağanlarnıñ (noğay beyitleri) reçitativiniñ acviy ve mizahiy türüdir.
- Çıñ — aslında evel azırlanmağan, musahibeli beyit ya da dörtlükler. Nağmesi qısqadır (8 taktlı), küçük diapazonlı, orta ve yavaş templidir.
- Mane — Qırımnıñ dağ ve yalıboyu regionlarında tarqalğan, inkişaf etici lirik bir yırdır. Hor tarafından icra etilir ve bunen beraber horan kibi oynalır.
- Maqam — süyita çizgili improvizatsiyalı vokal ve alet pyesasıdır. Qırımnıñ yalıboyu ve dağ regionlarında tarqalğan.
Qırımtatarlarnıñ halq alet muzıkası böyle janrlarğa bölünir:
- Toy merasimi avaları — toylarda çalınğan alet pyesalarıdır. «Taqsim» ve «Peşraf» —eñ meşur qaytavlı şekildir. Taqsim, solo kemane ile serbest tarzda, lâkin dos-doğru ve yahşı etip işlengen bir nağmenen icra etilir. Peşraf ise bütün aletler maiyetinde ya orta ya da çabik tezlikte çalınır.
- Dolular — toylarda bütün taqım tarafından çalınğan qonuşma alet nağmeleri.
- Ağır avalar — ağır oynalğan oyunlar.
- Qaytarma — tez oynalğan oyunlar.
- Çeşit oyun avaları — çeşit türlü oyun nağmeleri (horan oyunı, çoban oyunları içün).
- Qonuşma ve eglence avaları — eglendirici nağmeler.
Qırımtatarlarnıñ milliy çalğı aletleri:
- Üfürilip çalınğan muzıka aletleri: zurna, tulup zurna, qaval;
- Telli aletler: santır, saz, kemançe;
- Urıp çalınğan aletler: davul, çubuq davul, dare, dümbelek.
Qırımtatar diniy muzıkası tek ilâhi adlı bir janrınen taqdim etile. İlâhi – yuqarı ilâhnı şereflegen taqmaqçılar, kâin terkidünyacılar, missioner ve acılarnıñ yırlarıdır. İcra etüv hususiyetine köre ilâhi eki türlü ola: hor (unison) – ilâhi tevhidi; solo – ilâhi vaqfı. İlâhi tevhidler (arapça – Tañrınen ilâhiy birleşuv) büyük bir gruppa, em de ekseriyeti tarafından bağlama yırlanıla ya da «ğu hay» seslendirüv müitinde icra etile. İlâhi vaqıflarınıñ (arapça – Tañrı yolunda ilâhiy turuv ya da toqtav) tınış süslendiriciligi ağır olğanı içün solo yırlana.
Zenaat muzıka medeniyeti
deñiştir1920 ss. qırımtatar muzıkasınıñ Avropa medeniyetinen bütünleşip başlay. Qırımtatar zenaat bestekâr mektebiniñ temel qoyucısı, lk qırımtatar operası - «Çora Batır»nıñ ve qırımtatar halq yırları cıyıntığınıñ müellifi A. Refatov sayıla (1920 – 1938 ss.). Stalin repressiyalarınıñ tatbiqatçıları Refatovnı ölümge mahküm etti. Şuralar devrinde Refatovnıñ izdeşleri Qırımdan sürgün etilgen ve icadiy işini Tacikistanda devam etken İlyas Bahşış (1912 – 2000 ss.) ve Edem Nalbandov (1926 – 1999 ss.) olalar.
1990 ss. Şuralar Birligi dağılğan soñ qırımtatarlar tarihiy vatanına qaytıp, halq medeniyetini yañıdan tiklemege başlaylar. Bayağı vaqıt yekâne icadiy kollektiv olıp, qırımtatar medeniyetini zenaat seviyesinde saqlağan «Qaytarma» adlı qırımtatar muzıka ansambli 1992 s. Qırım filarmoniyasına qayta. M. Halitova (bir qaç simfonik eserlerniñ müellifi) ve A. Qaramanov (Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ resmiy gimniniñ müellifi) kibi bestekârlar Qırımğa çalışmağa keleler. Zemaneviy bestekâr R. Ramazanovnıñ yaratıcılığında qırımtatar ve ukrain muzıka folklorınıñ zemaneviy yoramalarınıñ meraqlı nümüneleri taqdim etile. Caz yönelişiniñ hususiy bir üslübini - Enver İzmaylov, mot muzıkanı ise - Camala inkişaf ettireler.
Edebiyat
deñiştir- Олєсницкий А. Песни крымских турок: Текст, ..дер. и музыка /Под ред. Вл. Гордлевского. — М., 1910;
- Шерфединов Я. Песни и танцы крымских татар. — Симферополь; М., 1931;
- Його ж. Звучит кайтарма — Янърай къайтарма. — Ташкент, 1979;
- Квитка К. Избр. труды. В 2 т. — М., 1971. — Т. 1;
- Деятели крымскотатарской культуры (1921—1944): Био-библиогр. словарь / Гл. ред. и сост. Д. Урсу. — Симферополь, 1І99;
- Антология крымской народной музыки / Упор. Алиев Ф. — Симферополь, 2001;
- Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии. — Симферополь, 2002;
- її ж. Становлення і розвиток кримсько-татарського театру кінця Х0С — початку XX століття: Автореф. дис. …канд мис-ва. — К., 2004;
- Къырымтатар халкъ. йырлары [Кримськотатарські народні пісні] / И. Бахшыш. — Симферополь, 2004;
- Підлипська А. Народна хореографічна культура кримських татар: Автореф. дис. …канд. мист-ва. — К., 2005;
- Пасхалов В. Музикальная структуру крымских песен // Песни Крыма / Собраны и записаны А. Кончевским. — М., 1929;
- Налбандов 3. Бахт йылдызы: Хор зсерлери — Звезда счастья: Хоровые произведения. — Ташкент, 1985;
- Вєлиджанов М. Къырымтатар халкъ йырларынынъ сёзлери акъкъында //Къырымтатар халкъ йырлары / Ил. Бахшыш, 3. Налбандов. — Акьмесджит, \ШЬ\
- Веліджанов М. Про слова кримськотатарських народних пісень // Кримськотатарські народні пісні / Іл. Бакшиш, Е. Налбандов. — Сімферополь, 1996];
- Гойдай М. Фольклор кримських татар // Під одним небом: Фольклор етносів України / Упоряд. Л. Вахніна. — К., 1996;
- Гуменюк В. «Лісова пісня» в постановці кримськотатарських митців // СІЧ. — 2005. — № 3;
- Ковальська В. "Український театр в Криму на зламі XIX—XX ст. // Українознавство. — 2005. — № 4;
- Гуменюк О. Особливості поетики кримськотатарської народної епічної оповіді «Чораабатир» // Ученые записки Таврического нац. ун-та им. В. И. Вернадского. — 2005. — Т. 18 (57). — № 3: Филология;
- ЇЇ ж. Жіноча любовна пісня в кримськотатарській фольклорній ліриці // НТЕ. — 2007. — № 2;
- ЇЇ ж. Чистих вод прозорий плин [Кримськотатарська народна пісня] // Крим. діалог. — 2006. — № 37 (4 лис-топ.).