Qırımtatar muzıkası

Qırımtatar muzıkası – qırımtatar halqınıñ muzıkasıdır. Onıñ inkişafınıñ uzun tarihı bar, Qırım hanlığı zamanlarından başlar.

Qırımtatar dürkisi "Ay tek şatır"

Folklor deñiştir

Qırımtatarlarnıñ folklorı, türk halqları medeniyetiniñ yekâne bir dalı; bir qaç yır janrından, halq, klassik alet ve diniy muzıka janrlarından ibarettir.

Qırımtatarlarnıñ yırları bir qaç janrnen taqdim etilir; bazıları çöl regionlarına, digerleri ise dağ ve yalıboylu ragionlarına hastır. Olar bir ağızdan yırlanır. Faqat büyük bir gruppa tarafından unisonda ya da alet maiyetinde yırlansa, digerseslilik hususiyetleri peyda olur. Yırnıñ hususiyetine, alette çalınğan kiriş hastır. Yırlarnıñ maqam esası – diatoniktir. Hususiyetlerine köre çöl regionınıñ yırları daa asketik, dağ ve yalıboyu regionlarınıñ yırları (türküleri) ise daa guyğulı ve süslendirilidir.

Qırımtatar muzıkasınıñ özüne has yır janrları böyledir:

  • Yır — çöl regionınıñ asketik yırları
  • Türkü — dağ ve yalıboylu regionlarınıñ yırları, çeşitlik ve körünişinen, bazı da süslendirici ve vezinliknen farq ete.
  • Destan — laqırdı metninen muzıkanıñ qısmı nevbetleşüvinde yaratılğan epik bir ikâye. Destanlarnı aşıqlar yırlarlar.
  • Taqmaq — reçitativli qısqa, çabik bir yırdır.
  • Beyit — Qırım çöllerinde yaşağanlarnıñ (noğay beyitleri) reçitativiniñ acviy ve mizahiy türüdir.
  • Çıñ — aslında evel azırlanmağan, musahibeli beyit ya da dörtlükler. Nağmesi qısqadır (8 taktlı), küçük diapazonlı, orta ve yavaş templidir.
  • Mane — Qırımnıñ dağ ve yalıboyu regionlarında tarqalğan, inkişaf etici lirik bir yırdır. Hor tarafından icra etilir ve bunen beraber horan kibi oynalır.
  • Maqam — süyita çizgili improvizatsiyalı vokal ve alet pyesasıdır. Qırımnıñ yalıboyu ve dağ regionlarında tarqalğan.

Qırımtatarlarnıñ halq alet muzıkası böyle janrlarğa bölünir:

  • Toy merasimi avaları — toylarda çalınğan alet pyesalarıdır. «Taqsim» ve «Peşraf» —eñ meşur qaytavlı şekildir. Taqsim, solo kemane ile serbest tarzda, lâkin dos-doğru ve yahşı etip işlengen bir nağmenen icra etilir. Peşraf ise bütün aletler maiyetinde ya orta ya da çabik tezlikte çalınır.
  • Dolular — toylarda bütün taqım tarafından çalınğan qonuşma alet nağmeleri.
  • Ağır avalar — yavaş oyunlar.
  • Qaytarma — çabik oyunlar.
  • Çeşit oyun avaları — çeşitli oyun nağmeleri (horan oyunı, çoban oyunları içün).
  • Qonuşma ve eglence avaları — eglendirici nağmeler.

Qırımtatarlarnıñ milliy çalğı aletleri:

  • Nefes muzıkası aletleri: zurna, tulup zurna, qaval;
  • Telli aletler: santır, saz, kemança;
  • Urıp çalınğan aletler: davul, çubuq davul, dare, dümbelek.

Qırımtatar diniy muzıkası tek ilâhi adlı bir janrınen taqdim etilir. İlâhi – yuqarı ilâhnı şereflegen taqmaqçılar, kâin terkidünyacılar, missioner ve acılarnıñ yırlarıdır. İcra etüv hususiyetine köre ilâhi eki türlü ola: hor (unison) – ilâhi tevhidi; solo – ilâhi vaqfı. İlâhi tevhidler (arapça – Tañrınen ilâhiy birleşuv) büyük bir gruppa, em de ekseriyeti tarafından bağlama yırlanıla ya da «ğu hay» seslendirüv müitinde icra etile. İlâhi vaqıflarınıñ (arapça – Tañrı yolunda ilâhiy turuv ya da toqtav) tınış süslendiriciligi ağır olğanı içün solo yırlanılır.

Zenaat muzıka medeniyeti deñiştir

 
Enver İzmaylov
 
Camala

1920 ss. qırımtatar muzıkasınıñ Avropa medeniyetine bütünleşüvi başlandı. Qırımtatar zenaat bestekâr mektebiniñ temel qoyucısı, lk qırımtatar operası - «Çora Batır»nıñ ve qırımtatar halq yırları cıyıntığınıñ müellifi A. Refatov sayıla (1920 – 1938 ss.). Stalinniñ repressiyalarını yerine ketirircileri Refatovnı ömrüni kesti. Şuralar devrinde Refatovnıñ izdeşleri, Qırımdan sürgün etilgen ve Tacikistanda icadiy işini devat etken İlyas Bahşış (1912 – 2000 ss.) ve Edem Nalbandov (1926 – 1999 ss.) oldılar.

1990 ss. Şuralar Birligi dağılğan soñ qırımtatarlar tarihiy vatanına qaytıp, halq medeniyetini yañıdan yaratmağa başladılar. Bayağı vaqıt yekâne icadiy kollektiv olıp, qırımtatar medeniyetini zenaat seviyede saqlağan «Qaytarma» adlı qırımtatar muzıka ansamblı 1992 s. Qırım filarmoniyasına qayttı. M. Halitova (bir qaç simfonik eserlerniñ müellifi) ve A. Qaramanov (Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ resmiy gimniniñ müellifi) kibi bestekârlar Qırımğa çalışmağa keldiler. Zemaneviy bestekâr R. Ramazanovnıñ yaratıcılığında qırımtatar ve ukrain muzıka folklorınıñ zemaneviy yoramalarınıñ meraqlı nümüneleri taqdim etildi. Caz yönelişiniñ hususiy bir üslübini - Enver İzmaylov, mot muzıkanı ise - Camala inkişaf ettireler.

Edebiyat deñiştir

  • Олєсницкий А. Песни крымских турок: Текст, ..дер. и музыка /Под ред. Вл. Гордлевского. — М., 1910;
  • Шерфединов Я. Песни и танцы крымских татар. — Симферополь; М., 1931;
  • Його ж. Звучит кайтарма — Янърай къайтарма. — Ташкент, 1979;
  • Квитка К. Избр. труды. В 2 т. — М., 1971. — Т. 1;
  • Деятели крымскотатарской культуры (1921—1944): Био-библиогр. словарь / Гл. ред. и сост. Д. Урсу. — Симферополь, 1І99;
  • Антология крымской народной музыки / Упор. Алиев Ф. — Симферополь, 2001;
  • Керимова С. Страницы истории крымско-татарвірго довоєнного тевгра и драматургии. — Симферополь, 2002;
  • її ж. Становлення і розвиток кримсько-татарського театру кінця Х0С — початку XX століття: Автореф. дис. …канд мис-ва. — К., 2004;
  • Къырымтатар халкъ. йырлары [Кримськотатарські народні пісні] / И. Бахшыш. — Симферополь, 2004;
  • Підлипська А. Народна хореографічна культура кримських татар: Автореф. дис. …канд. мист-ва. — К., 2005;
  • Пасхалов В. Музикальная структуру крымских песен // Песни Крыма / Собраны и записаны А. Кончевским. — М., 1929;
  • Налбандов 3. Бахт йылдызы: Хор зсерлери — Звезда счастья: Хоровые произведения. — Ташкент, 1985;
  • Вєлиджанов М. Къырымтатар халкъ йырларынынъ сёзлери акъкъында //Къырымтатар халкъ йырлары / Ил. Бахшыш, 3. Налбандов. — Акьмесджит, \ШЬ\
  • Веліджанов М. Про слова кримськотатарських народних пісень // Кримськотатарські народні пісні / Іл. Бакшиш, Е. Налбандов. — Сімферополь, 1996];
  • Гойдай М. Фольклор кримських татар // Під одним небом: Фольклор етносів України / Упоряд. Л. Вахніна. — К., 1996;
  • Гуменюк В. «Лісова пісня» в постановці кримськотатарських митців // СІЧ. — 2005. — № 3;
  • Ковальська В. "Український театр в Криму на зламі XIX—XX ст. // Українознавство. — 2005. — № 4;
  • Гуменюк О. Особливості поетики кримськотатарської народної епічної оповіді «Чораабатир» // Ученые записки Таврического нац. ун-та им. В. И. Вернадского. — 2005. — Т. 18 (57). — № 3: Филология;
  • ЇЇ ж. Жіноча любовна пісня в кримськотатарській фольклорній ліриці // НТЕ. — 2007. — № 2;
  • ЇЇ ж. Чистих вод прозорий плин [Кримськотатарська народна пісня] // Крим. діалог. — 2006. — № 37 (4 лис-топ.).

Menbalar deñiştir