Jeç Pospolita

Jeç Pospolita (lehçe Rzeczpospolita), Lehistan-Litvaniya birligi, Birinci Lehistan Cumhuriyeti ya da Köral (Qırım hanlığı zamanında sıq qullanılğan adı) — Avropada tarihiy bir devlet, Lehistan Qırallığı ve Büyük Litva kinazlığınıñ federatsiyası. 1569 s. Lüblin Birligi neticesinde peyda oldı. 1772, 1793, 1795 Rusiye, Prussiya ve Avstriya tarafından zapt etildi. Bugünki Ukraina, Lehistan, Belarus ve Litvaniyanıñ topraqlarında bulunğan edi.

Jeç Pospolita lehçe Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego litvanca Lenkijos ir Lietuvos sandraugos bei Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė
1569
Devlet bayrağı Devlet tuğrası
Jeç Pospolita haritada Jeç Pospolita
Paytaht	Varşava (de facto), Krakov (de iure)
Resmiy til	leh tili, latin tili
Resmiy din	Katoliklik
Devlet qurumı	Monarhiya
qıral
- ilk: 1569—1572	II Jigimont Avgust
- soñki: 1764—1795	Stanislav Ponyatovski

Birleşkeninden soñ Lehistan Qırallığı ve Büyük Litva kinazlığınıñ aliy devlet organları ortaq oldı, amma memuriy apparat, qazna, ordu ve qanunları ayrı saqlandı. Lehistan qıralı ve Litvaniya ulu kinazı unvanları olğan monarh Seym tarafından ömürlik saylanğan. Tarihçılar Jeç Pospolitanıñ siyasiy rejimine «slâhta demokratiyası» dep aytalar.

Bu devlet XVIII asırğace er yıl Qırım Hanlığına tışnı (qaznanı) ödegen. 1523 s. I Saadet Geray mektübinde şöyle yazğan: «... qıral ise menim qulum ...», rus tarihçısı, tarih ilimleri dokorı Anton Gorskiy yazğanına köre, hannıñ bu aytqanı kerçek vaziyetni ifade ete. Opitsio Pallaviçino qayd etkenine köre, Lehistan er yıl Qırımğa 200 000 florin yibergen edi.

Ad

Jeç Pospolitanıñ adı — leh tiline latince Res Publica (cumhuriyet) ıstılasını arfi-arfine tercimedir (latince res - lehçe rzecz — iş; latince publica - lehçe pospolita — umumiy). Böyleliknen, qırımtatar tilinde bu ıstıla sözü-sözüne «umumiy iş» ya da «umumiy şey» dep tercime etile.

XVII asırdan berli diplomatik mektüpleşüvda «Eñ aydın leh Jeç Pospolita» (lehçe Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; latince Serenissima Res Publica Poloniae) adı qullanıldı.

Tarih

XIV—XV asırlarda Lehistan ve Litvaniya bir-birine qarşı cenkleştiler, amma ittifaqlarnı daa tizgenler. Bir qaç añlaşma (Krakov ve Vilna Birligi, Krevo Birligi, Vilno ve Radom Birligi, Grodno Birligi ve Horodlo Birligi) eki devlet arasında Lüblin Birligiden evel tizilgen edi. Melek Hacı Geray, birinci Qırım hanı, Qırımnıñ tahtına çıqqandan soñ Ukraina ve Ğarbiy Rus toprağlarınıñ episini (Kıyiv, Çernigiv, Smolensk, Brânsk ve Novgorodğace başqa topraqlar) dostluq kösterip Litvaniyanıñ kinazı Kazimirge bağışladı. Bu vaqıttan berli Litvaniya büyük şarqiy Avropa memleketi oldı.

Livoniya Cenki vaqıtında Lehistan ve Litvaniya arasında Lüblin kelişüvi imzalanılğan edi. Vaqia Jeç Pospolitanı qudretli Avropa devleti olaraq yarattı. Bu añlaşuv Yagellon sülâlesiniñ soñki monarhı II Jigimont Avgustnıñ emiyetli muvafaqiyetleriniñ birisi edi. Jigimont saylanğan monarhiyanı qabul etip, onıñ sülâlesi saqlap qalıp olacaq dep emin oldı. 1572 s. onıñ ölüminden üç yıl keçkenden soñ, esas qanun sistemasına tüzetmeler kirsetildi; bu deñişüvler Lehistan slâhtasınıñ akimiyetini arttırdı ve kerçekten de saylanğan monarhiya yaratqan edi.

Jeç Pospolita qıralları

1. II Jigimont Avgust (1569—1572)
2. III Henrık Valua (1573—1574)
3. Anna Yagellonka (1575-1576), (Stefan Batoriynen beraber 1576—1586)
4. Ştefan Batoriy (1576—1586)
5. III Jigimont (1587—1632)
6. IV Vladislav Vaza (1632—1648)
7. II Yan Kazimir (1648—1668)
8. Mihal Koribut (1669—1673)
9. III Yan Sobeski (1673—1696)
10. II Avgust Küçlü (1697—1704)
11. Stanislav Leşinski (1704—1709)
12. III Avgust (1734—1763)
13. II Stanislav Avgust (1764—1795)

Ebediyat

• Горский, А. А. Русское Средневековье. — М: Олимп, 2010. — Т. 1. — С. 40. — 222 с. — ISBN 5271237869
• К. А. Кочегаров Речь Посполитая и Россия в 1680-1686 годах: заключение Вечного мира / доктор исторических наук Б. В. Носов. — М: Индрик, Институт славяноведения Российской академии наук, 2008. — Т. 1. — С. 230. — 504 с. — ISBN 978-5-85759-443-8
• Pietrzyk-Reeves D. The foundations of Rzeczpospolita in the 16th century and the influence of humanism and republicanism (польск.) = Pietrzyk-Reeves D. Podstawy wspólnotowego ładu Rzeczypospolitej w XVI wieku a wpływ humanizmu i republikanizmu // Polska czyli… Idee wspólnoty politycznej i tożsamości narodowej w polskiej tradycji intelektualnej. — Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2011. — saifeler 15—50.
• Олекса Гайворонский Повелители двух материков. — Kıyiv, Bağçasaray: Oranta, Майстерня книги, 2007. — Т. 1. — 368 с. — ISBN 978-966-9617-1-2
• Historia panstwa i prawa polskiego. — Warsaw: Paristwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.
• Brzezinski Richard Polish Armies (1): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 184). — Osprey Publishing, 1987. — ISBN 0-85045-736-X
• Brzezinski Richard Polish Armies (2): 1569–1696 (Men-At-Arms Series, 188). — Osprey Publishing, 1988. — ISBN 0-85045-744-0
• Historical Dictionary of Lithuania. — 2. — Scarecrow Press. — ISBN 978-0810875364
• Henryk Litwin, Central European Superpower, BUM Magazine, October 2016.
• S. C. Rowell (2014). Lithuania Ascending: A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295–1345 (Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series). Cambridge University Press, ISBN 978-1107658769.
• S. C. Rowell, Darius Baronas (2015). The conversion of Lithuania. From pagan barbarians to late medieval Christians. Vilnius, ISBN 978-6094251528.
• Robert Frost (2015). The Oxford History of Poland–Lithuania: Volume I: The Making of the Polish–Lithuanian Union, 1385–1569. Oxford University Press, ISBN 978-0198208693
• Daniel Z. Stone (2014). The Polish–Lithuanian State, 1386–1795. University of Washington Press. pp. xii, 374. ISBN 978-0295803623
• Zenonas Norkus (2017). An Unproclaimed Empire: The Grand Duchy of Lithuania: From the Viewpoint of Comparative Historical Sociology of Empires, Routledge, 426 p. ISBN 978-1138281547

Bu tamamlanmağan bir maqaledir. Onı tüzetip ya da tamamlap Vikipediyağa yardım ete bilesiñiz.