Usul-i Cedid
Usul-i Cedid (zemaneviy tilge yañı usul olaraq tercime etile) - İsmail Gasprinskiy tarafından 1884 senesi Bağçasaray maalle mekteplerinde başlatılıp, daa soñra Rusiye İmperiyasınıñ pek çoq musulman şeerlerinde inkişaf ettirilgen yañı talim ve terbiye usullarına köre oqutılğan mekteplerge berilgen isim edi.
Gasprinskiy 1884 senesi Bağçasaraynıñ Qaytaz Ağa maallesinde açqan mektebinde ilk tecribesini yaptı. Kerek olğan para, alet ve levazimatnıñ tapılması, oquv programmasınıñ azırlanması, muallimlerniñ yetiştirilmesi, derste oqutılacaqlarnıñ basılması, episi İsmail Gasprinskiy tarafından yapıldı. Usul-i Cedid ariflerni degil seslerni ögretmek esasına tayana edi. Lâkin, qadimciler (eski usuldan tarafdarları) ve halq oña eñ başta razı kelmedi. O yañı mektepni menimsetmek içün qırq künde oquma-yazma ögretecegini devam etti. Tam qırq kün soñra Bağçasaray halqınıñ aldında talebelerni imtian etti, episi de oquma-yazmanı ögrengen ediler. Bu vaqiadan soñra Gasprinskiyniñ itibarı artqan edi. Qadimciler şalt ögrenilgen ilim şalt unutılır dep qarşı kelmege devam ettiler.
Gasprinskiyge köre, maarif sisteması, ana tiliniñ ögretilmesine hızmet etmeli ve diniy malümatlarnen beraber dünyeviy malümatlar da olması kerek edi. Usul-i Cedidde muayyen ders zamanları ve talebe sayıları edi. İlk mekteplerde oquv zamanı eki yılnı keçmeycek, bir muallim 30 - 40-tan ziyade talebege aynı vaqıtta ders bermeycek edi. Aftada altı kün ve bir ders kününde zamanı 45-er daqqanı aşmağan eñ çoq beş ders oqutılacaq edi. Talebeniñ yorulmaması içün ders aralarında teneffüsler bar edi. Bedeniy cezalar da berilmey edi. Maalle mektepleriniñ tersine, Usul-i Cedid mekteplerinde er afta ve semestr soñlarında bütün fenlerden imtianlar yapıldı. Mektepni tamamlamaq içün bu imtianlardan keçmek kerek edi. Mekteplerniñ avasına, temizligine, yarıq olmasına diqqat etildi. O zamanğa qadar yalıñız Rus mekteplerinde körülgen raleler, qaratahta, kitaplıq ve diger oquv levazimatı mekteplerde ola edi.
Oquv programmasında da büyük deñişmeler oldı. İlk basamaqta ana tilinde oquma-yazma, esap (arifmetika), hat, Quran oquma ve İslâmnıñ esasları, ekinci basamaqta coğrafiya ve tarih, İslâm ve memleket tarihı aqqında dersler ve tabiat bilgisi dersleri de oqutıldı. Çoqusı ilk sefer berilgen bu dersler içün ders kitabı da olmağanından, Usul-i Cedid mekteplerinde qullanılacaq esas ders kitabını da 1884 senesinde Hoca-i Subyan adınen Gasprinskiyniñ özü yazıp, kene özüniñ matbaasında bastırdı.
Bu vaqıtta Tercimanda devamlı Usul-i Cedidnen alâqalı maqaleler yazğan Gasprinskiy, körüşlerini Rusiye türkiy halqlarnıñ episine qabul ettirmek ğayesinde edi. Bunıñ içün er sene Rusiyeniñ er tarafından musulman tuccarlarınıñ kelgeni Nijniy Novgorod panayırına barıp onıñ propagandasını etti. 1887 senesi Bağçasaray nümüne mektebi muallimi Bekir Efendini Râzan vilâyetindeki Ankermanğa yiberdi. Bekir Efendi ekinci nümüne mektepni o yerde açtı. Usul-i Cedid er yaqta duyulıp başladı. Türlü yerlerden 80 qadar molla Bağçasarayğa kelip Usul-i Cedidni ögrenip memleketlerine qayttılar. Bundan soñ Rusiyeniñ aman er vilâyetinde ekişer-üçer mektep teşkil etildi. 1893 senesi Samarqandğa barğan Gasprinskiy anda bir nümüne mektep açtı, bu mektep üç ay soñra qapatılğan olsa da savtiy (fonetik) usulnıñ (usul-i savtiye) ketirgen faydalarını köstergeni içün, Orta Asiyada peş-peşke Usul-i Cedid mektepleri açılmağa başlandı.
Gasprinskiyniñ başlatqan bu inqilâbına eñ başta qoltutqanlar bütün Rusiye türkiy halqları arasında em iqtisadiy em de medeniy taraftan eñ quvetli olğan Qazan Tatarları edi. Evelâ Qazan Tatarları artında da Azeriler arasından çıqqan ileri körüşli mollalar, muallimler, tuccarlar ve zengin musulmanlar Usul-i Cecid areketini baş destekçisi oldılar. 1914 senesine kelgende Rusiyedeki Usul-i Cedid mektepleriniñ sayısı 5000 qadar oldı.
Gasprinskiy musulman qızları içün ilk Usul-i Cedid mektebini tatası Pembe hanım Bolatuqovağa 1893-de Bağçasarayda açtırdı. Bu nümüne diger yerlerge de qısqa zamanda cayıldı. Usul-i Cedid inqilâbı Rusiye türkiy halqları arasında qadın areketini bir başlanğıç noqtası oldı.