Albat

şeer şeklinde qasaba/qasaba Albat ukr. Албат (Куйбишеве) rus. Албат (Куйбышево) Memleket Rusiye/Ukraina Region Qırım Muhtar Cumhuriyeti/Qırım Cumhuriyeti Rayon Bağçasaray rayonı Coğrafiy koordinatalar 44.629167, 33.86666744°37′45″ ş. e. 33°52′00″ ş. b.44.629167° ş. e. 33.866667° ş. b.    İlk añıluv 1520 Şeer şeklinde qasaba/qasaba statusı 1960/2024 berli Yükseklik 129 m (deñizge nisbeten) Eali 1.273 kişi (1939) Saat quşağı UTC+3 Telefon kodu +7 3+380-6554 Poçta indeksleri 298470 Albat Albat

Albat (ukraince Албат, Куйбишеве, rusça Албат, Куйбышево) – Bağçasaray rayonında Belbek özeniniñ eki tarafında bulunğan bir qasabadır.

Coğrafiya

Albat köyü Belbek vadiysiniñ eñ dülber, eñ bereketli ve eñ qadimiy köylerinden biridir. Yaz-qış gürlep aqıp turğan nomay suvlu Belbek, onıñnen yan-yanaşa sozulıp, Boyka dağınıñ qırlarına tırmaşıp ketken Bağçasaray-Yalta yolu bu vadiy ealisiniñ maddiy ve medeniy ayatına hızmet ete. Albatnı şimal-şarqiy taraftan quçaqlap alğan aqçil-yeşil Kermençik qırları, onı sırttan esken hışımlı, suvuq yellerden saqlay. Cenüp-ğarptan köterilip turğan Tutaş emen dağları yazda öz serin yellerinen ohşay, qışta ise ğarptan esken suvuq ruzgârdan qorçalay. Bu vadiyniñ, hususan, Albat köyüniñ bu şartlar üzre asıl olğan tabiiy yımşaq iklimi köy hocalığı içün pek kelişiklidir.

Qasabanıñ adı

"Albat" sözüniñ kelip çıqqanı, nasıl tilde ve tam manası ne olğanı tarihçılar tarafından daa ögrenilgeni yoq. Bazı tedqiqatçılarğa köre, bu söz çoq qadimiy devirlerden berli bu yerlerde yaşap yelgen qabileniñ ya da qabile başınıñ adı ola bile. Toponimik ceetten Albat köyü etrafındaki dağ-taş, qır-dere, topraqlarnıñ adları pek meraqlıdır. Meselâ: Burun Qaya, Boğaz Dere, Suv Qoba, Selbi Çoraq, Çolpan Çoraq, Uzun Zanla, Toğay Bağça, Gül Bağça, Borsuq Çayır kibi türkiy tilde, soñ derece tafsilâtlı adlar qırımtatar halqı baba-dedeleriniñ biñ yıldan berli bu acayip diyarda yaşap kelgenlerine şübe qaldırmaylar.

Tarih

Qadimiy devirden Qırım Hanlığına qadar

Atiqiyat (arheologiya) qazıntıları ve diger tarihiy materiallar ve faktlarğa esaslanıp söyleycek olsaq, Belbek vadiysiniñ köyleri, çoq eski zamanlardan (10-15 biñ yıldan) berli insanlar yaşap kelgen yerlerdir. IX-XV asırlarda Albat köyü, merkezi Doros (şimdiki Mangup) olğan ortodoks hristian yepiskoplığı, Gotiya (Teodoro) prinsligine kire edi. Ealisi: tavr, kimmer, skit, sarmat, alan, got, becenek, qıpçaq kibi yerlilerden ibaret bu prinslikte yunan dini ve medeniyeti tesirinde qalğan prinsler üküm sürdiler.

1475 senesi Osmanlı Devletiniñ silâlı küçleri Qırım yalı boyu şeerlerini Ceneviz tuccarlarından temizlegende silâlı uruşlarğa qarışqan küçük Gotiya prinsligi tar-mar oldı. Sultan II Mehmed Fatih ve I Meñli Geray han arasındaki añlaşma neticesinde Osmanlı silâlı küçleri Kefeden Aqyarğa qadar, yalı boyundaki bir yolaqta yerleştiler. Qırımnıñ dağ rayonlarındaki köyler tamamile Hanlıqqa qoşuldı. Bu dağ rayonlarındaki ealiniñ idaresini Han, Tat Ağası vezirligine avale etti. Bu devirde Albat köyünde yaşağan 172 haneden ibaret musulman ve hristian ealisi içün 3 cami, 1 kilse, 1 mektep, 2 çeşme ve köpür yaptırıldı.

Hanlıq devrinde Belbek boyunıñ diger köylüleri kibi, albatlılar da maddiy ve maneviy ceetten yükseldiler. Özleriniñ eñ yahşı mahsullarını: taze yemiş, yemiş qurusı, ceviz-fındıq, bekmez ve şaraplarından ğayrı, bal, balavuz, kürkçilik mallarını Hanlıqnıñ uzaq bazarlarına çıqarıp, elverişli fiyatlarnen sata bildiler. Bu şaraitler olardan ğayrı Han içün de çoq faydalı edi.

Çar Rusiye devri

Qırım Rusiyeniñ qoluna keçken soñ, Hanlıqnıñ diger ülkelerindeki kibi, albatlılar da büyük tüşkünlikke oğaradılar. Albat köylüleriniñ dedelerine mensüp olğan dağı-taşı, eñ bereketli topraqları rus seraskerleriniñ, yağmacılar ordusı subaylarınıñ qoluna keçti. Potineoti, Kohendorfer, Svitsın kibi qaniçiciler yerli halqqa, ayvanlarına otlaq bir yaqta tursun, ölüsini kömmege yer qaldırmadılar. Faqat bir Svitsın — 254,4 desâtina topraqnı öz mülkü olaraq resmiyleştirdi. Bu topraqlarda qırımtatar köylülerini ırğat çalıştırdı. Pek çoq albatlılar bu aqaret ve horluqlarğa çıdamay icret etip başladılar. Bir vaqıtlarda 1586 can yaşağan köyde, 1905 senesine kelgende episi olıp 227 can qaldı.

Çar Rusiyesiniñ müstemlekesine çevirilgen Qırımda yerli halqnıñ vaziyeti pek ağır oldı. Topraqsız kalğan köylüler dağ-derelerni eşip, tegizlep çayırlar yaptılar. Dağlar töpesinden qayalar astından qazıp-qarmalap suv taptı, bağ-bağçalar yetiştirdiler. Albatta öz emegi, becerikligi neticesinde allı-taqatlı adamlar peyda olmağa başladı. Meselâ Albatta Alâdin-bay, Qubedin-efendi ve digerleri kelmeşek pomeşçiklerniñ qolundaki baba-dede topraqlarımızdan bir qısmını büyük paralarğa satın aldılar. İçinde bağça-bağ yetiştirdi, evler yaptılar. Bu devirlerde Qaralez volostına baqqan Albat köyünde 112 qoranta yaşay edi. Ealisi 469 candan ibaret Albatta 2 mektep, 2 cami, 1 kilse, 3 yerde tükkan, degirmen ve apteka bar edi. Albatlılar faetoncılıq yapmağa, güzel atlar baqıp dervizalarda at çapmağa, yarışlaşmağa sevgen ğururlı insanlar olğanlar. Evelde Boruq-tarla dep añılğan yerlerde eki yılda bir derviza ola edi.

Albatlılar içün qara künlerden daa biri olğan 1853-1854 senelerinde keçken Aqyar cenkidir. Bu cenkte, iştiraq etken Frenki Ordusınıñ bir qısımı Albat qasabasında qamaçavda qaldı. Aşsız küz başından alqada qalğan çoq sayılı askerler Albat halqınıñ var-variyetini talap aldılar. Köpek-mışıqlarına qadar soyıp aşadılar. "Bu vaqıtta — dep yaza öz hatralarında sağ qalgan bir frenk askeri — Köpür artı maallede bütün köy boyunca bir qartta bir köpeçik qalğan eken, onı da tutıp, soyup aşadıq".

İnqilâp ve Vatandaşlıq cenki

Albatlılar evel-ezelden avcılıq etken, silâ tutmağa bilgen insanlardır. Bu köyde arbiy sanat erkek kişi içün şan-şüret, dep bilingen. Birinci Cian cenkinde eki yüzden ziyade albatlı iştirak etip, olardan 19 adam elâq oldı. 1917 senesi Noman Çelebicihan ve Cafer Seydamet kibi milliy reberlerimizniñ teşebbüsinen cebeden qaytıp milliy eskadron polkunı teşkil etkenlerniñ safında 27 atlı asker albatlılar edi.

Halqımıznıñ 1917 senesi noyabrde çağırılğan Qurultayına albatlılar özleriniñ eki vekilini yolladılar. 1918 senesi Qurultay atlı askerlerinen Aqyar deñizcileri arasındaki çarpışmalardan soñ nefretlengen aydutlar Belbek boyu köylerine, hususan, albatlılarğa pek qılındılar. Eskadron izleymiz dep evlerni tinte, ev ayvanlarından ne körse alıp kete, qadın-qızlarımızğa qaşana ediler. Bu zulumğa çıdamağan Albat-Otarçıq yaşları birleşip, nevbetnen köylerini bu basqıncılardan qoçalay ediler. Albat köyü 1917-21 seneleri 4-5 kere qızıllar, beyazlar, interventler arasında qoldan qolğa keçti. Episiniñ maqsadı talamaq edi. 1919 senesi Qırımdan çıqıp qaçmaqta olğan Almaniya askerleri Belbek boyu köylerinden, olarnı Ades şeerine qadar alıp barmaq içün at-araba aldılar. Bu sıradan 17 eki atlı araba Albattan ketti. Bu adamlar nemselerni Adeske qadar alıp bardılar. Lâkin opar arabalarnı boşatıp adamparnı qaytarmadılar. Pek çoqları at-arabalarını bıraqıp, yayav-calpı qaytmağa mecbur oldılar. Bir qısımı yolda belgisiz yoq oldı.

Şuralar ükümeti

1921 senesiniñ açlığından soñ, albatlılar 1924 senesine kelgende öz işkirligi ve becerikligi neticesinde allı-taqatlı yaşamağa başladılar. Lâkin 1928 senesinden onlarnen albatlılar "kulak", "milletçi" ve sayre yarlıqlar astında bastırıqqa taşlandı, sürgünlikke oğratıldılar. Olarnıñ barlıqları tutıp alındı. Meselâ, Alâdin-bay adlı bir köylü, özü sürgün etildi, evleri 1935 senesinden rayon icra komiteti, Kübedin efendi Uralğa sürüldi, evleri mektep. Svitsın degen pomeşçikniñ evleri ise kommunist fırqasınıñ rayon komiteti ve redaktsiya binaları olaraq qullanıldı.

1926 senesiniñ nufus esabındaki malümatlarğa köre, Albat köyünde 175 qorantadan ibaret 728 can yaşay edi. Olardan: 71 nufus rus, 11 nufus ukrain, 647 nufus ise qırımtatar milletine ait ediler. 1941 senesiniñ yanvarinde Albatnıñ zapisi eki biñge yetti. Buña Bağçasaray rayonını ekige bölip, Foti Sala rayonınıñ teşkil etilmesi tesir etti. Çünki yañı rayonnıñ bir çoq idareleri: Rayon komiteti, Rayon icra komiteti, arbiy komissarlıq ve digerleri Albatta yerleştiler. Gosbank, Raypotrebsoyuz, MTS, Zagotpunktlar ise Foti Salada edi. 1936 senesinden başlap Kuybışev rayonı denildi ve Albatta yañı-yañı idare binaları quruldı.

II Cian cenki ve Sürgünlik

Ekinci Cian cenkiniñ birinci kününden yüzlernen albatlılar Orduğa çağırıldı. Cebede, cebe artında partizan otrâdları saflarında, gizli teşkilâtlarda küreşerek, daa tam olmağan malümatlarğa köre, Albat köyü sakinlerinden 128 adam elâk oldı. Albat köyünden A. Ametov, S. Yunusov, S. Cemilev, A. Halilov kibi onlarnen devlet, maarif, cemaat erbapları, M. Qurtseitov, Ş. Amet, M. Mustafayev; C. Qurtmollayev, Y. Teyfuq kibi yüzlernen cesür cenkçiler, cesür deñizci, jurnalist, partizan, acayip şair ve nesirci Seyitümer Emin, cenkçi ve körümli bala şairi Zeytulla Ğaniyev Albat köyünde doğup-ösken, oqup büyügen vatanperverlerdir.

1944 senesi aprel 15-te şuraviy arbiy küçleri Belbek boyu köylerini alman basqıncılarından azat etip, Şuralar devlet teşkilâtlarını işke tüşürdi. Albat köyü sakinlerinden, arbiy komissarlıq vastasınen 158 adam emek lagerlerine makemesiz, ağır işlerge yollandı. Cebelerde alman basqıncılarına qarşı küreşmekte olğan askerlerge yardım olaraq, Albat sakinleri 172600 kümüş peşin para, 160700 kümüşlik obligatsiya, çoq miqdarda sıcaq urba, yün çorap ve diger şeyler topladılar. Aradan afta keçmey, 18 mayıs tañında, milleti qırımtatar olğan, bala-çağa, qadın-qız, çaresiz qartlardan ibaret 683 can "vatan haini" yarlığınen sürgünlikke aydaldı. Olardan 268 adam 1944 senesiniñ noyabrine qadar açlıqtan, hastalıqtan, horluqtan öldi. Belâl Qurtmolla, Fatma Qaybulla, Fatime Asan, Ali İbraim, Abibe Osman, Asan Tarpi, Lüman Abibulla, Sündüs Qaybulla kibi onlarnen qorantalar bir tamam ölip bittiler.

Cenkten soñ

1957-1960 senelerinden başlap yüzlernen albatlılar halqımıznıñ Vatan küreşine qoşuldılar. Halq areketiniñ irmaq başlarında turğan birinci 8-10 reberlerimizden biri, albatlı Seyitümer ağamız edi.

Aqsız qurbannıñ biri de okkupatsiya vaqtında özüni bir derece tutqan, birligini ve dostluğını saqlaya bilgen Albat cemaatı oldı. Bugün Albat qasabasında yaşağan qırımtatarlarnıñ sayısı 454 adam (123 qoranta). Cemaatnıñ meclisi, camisi, mollası, din cemiyeti bar. Ana tilinde sınıflar açmaq tedarigindeler. Eski ve yañı albatlılar yañı birden bir cemaat qurmaq arfesindeler.

Menbalar

Fayl:Памятник Куйбышеву в пгт. Куйбышево, Крым (2012, 1).jpg

• İdris Asanin "Albat köyü aqqında", "Qırım" gazetası, 1998 s. avgust 29 [1]