Üsein Kürkçi
Üsein Osman oğlu Kürkçi (1905 - 1996) - belli qırımtatar yazıcısı ve tilşınasıdır. Qırımtatar halqınıñ XX asırda icat etken ziyalılar arasında Üsein Kürkçi ayrı yerde tura. O, Qırımtatar edebiy tiliniñ imlâ qaidelerini, sarf esaslarını yazğan, imlâ, ıstılalar ve frazeologiya luğatlarını tertip etken, rus ve çetel klassik edebiyatından tercimeler yapqan, özü de acayip ikâyeler yazğan münevverlerden biridir.
| Üsein Kürkçi | |
|---|---|
| Doğğan künü | 1905 yanvar 23 ya da 1905[1] |
| Doğğan yeri | |
| Ölgen künü | 1996 noyabr 22 ya da 1996[1] |
| Ölgen yeri | |
| Memleketi | |
| Zenaatı | yazıcı, lisaniyatçı (lingvist), oca |
Üsein Kürkçi 1905 senesi yanvarnıñ 23-ünde Bağçasaray şeerinde Arslan Ağa maallesinde kürkçüler esnafınıñ usta başı Osman molla Sali oğlu Kürkçiniñ qorantasında doğa. Başlanğıç tasilini maallelerindeki mektepte Yaqub Şakir-Alide, soñra zemstvo mektebinde ve 1918 senesi Bağçasarayda açılğan İsmail Gasprinskiy adına Darü'l-Mualliminde Yağya Bayburtlı, İbraim Meinov, Üsein Badaninskiy, İbraim İlmiy, Şeyh Vehbi kibi belli ocalarnen tanış ola.
Qırımtatarlarnıñ o zamandaki medeniy ayatı qaynağan Bağçasarayda yaş Üsein halqınıñ pek çoq ileri adamlarını köre ve tanıy edi. Şu cümleden İsmail Gasprinskiyni de defalarca toylarda körgen edi. Onıñ aytqanlarına köre, İsmail Gasprinskiy çağırılğan toy azbarına kirgende, çalğıcılar onıñ (İsmail beyniñ) sevgen avası – "Aqsaq Timurnıñ marşı"nı icra ete, toynıñ cemaatı ise onı ayaqqa turıp qarşılay eken.
1922 senesi Aqmescitte Rus nümüne orta mektebiniñ soñki sınfında oquğan soñ, Baquğa kete, anda Azerbaycan pedagogika institutınıñ tarih-edebiyat fakultetine kire, belli alimler: şarqşınas, akademik V. Bartoldnıñ, professorlardan İ. İkmetniñ, Bekir Çoban-zadeniñ, G. Gubaydulinniñ öglerinde tasil köre. Bu yıllarda rus ve çetel klassik edebiyatından bir sıra tercimeler yapa. İnstitutnı bitirip Qırımğa qayta, bir qaç yıl Qırımtatar mekteplerinde, "Oquv işleri" usulcılıq ve içtimaiy-edebiy gazetasınıñ edebiyat bölüginde çalışa, soñra Qırım pedagogika institutınıñ til ve edebiyat fakultetiniñ aspiranturasında oquy.
1934 senesi, aspiranturanı bitirgen soñ, "Qırımtatar tili sarfınıñ esasları" mevzusında dissertatsiya qorçala ve Qırım pedagogika institutında dotsent vazifesinde, aynı zamanda Aleksandr Puşkin adına til ve edebiyat ilmiy tetqiqat institutında ilmiy hadimi olıp çalışa. Bunıñnen beraber bu yıllarda Qırımtatar tiliniñ birinci imlâ luğatını (1936 senesi), terminologik luğatlarnı tertip etüv (latin elifbesi esasında), derslikler yazuv ile meşğul oldı, Bütünqırım ilmiy til konferentsiyasında (1934 senesi) "Edebiy tilimizniñ sarfiy esasları hususında" mevzuda maruzanen çıqışta bulundı.
Amma 1937 senesi Üsein Kürkçiniñ semereli icadiy faaliyeti birden üzüldi. Pek çoq ileri adamlarnı kibi, İçki İşler Halq Komissalığı (НКВД) onı 5810-11 madde mücibi qabaatlanğandan, sekiz yıllıq apis cezasına mahküm ete. Doquz buçuq yılı lagerde keçe. Soñra azat etile, Ferğana vilâetinin Marğılan şeerindeki doğmuşlarını kelip tapa. Mında yaşağan eki buçuq yılı içinde Qırım pedagogika institutınıñ himiya-ayatiyat fakultetini bitirgen ocapçe Emine Asanovanen evlene. Yañı ayat başladım degende, 1949 senesi martta ekinci kere Devlet Telükelsizligi Komiteti (КГБ) tarafından qapatıla. Bu sefer Krasnoyarsk ülkesindeki Dolgiy Most köyüne ebediy sürgünlikke mahküm etile. Özü sürgün etilgen soñ, ömür arqadaşı Emine apte çoqtan-çoq manialarnı yeñip, hasta anasınen beraber Krasnoyarsk ülkesine Üsein beyge kelip qavuşmağa nail ola. Bu sürgünlikteki ayatta Üsein Kürkçiniñ bir oğlu Server ve bir qızı Dilâra doğalar. Mında o qorantasınen beraber 1955 senesi sentâbr ayına qadar sürgünlikte ekinci kere buluna. 1957 yenesi reabilitatsiya etile. Böyleliknen, qırımtatar edebiy tiliniñ büyük mütehassısı Üsein Kürkçiniñ eñ mahsuldar çalışacaq yılları, yani on yedi yılı bastırıqlarda ve lagerlerde keçti.
Sürgünlikten azat olunğan soñ, 1965 senesine qadar Marğılan şeerinde rus tili ocası olıp çalıştı.
Yetmişinci yıllarda Üsein Kürkçi qırımtatar tiliniñ imlâ qaidelerini ve frazeologiya luğatını tertip etkeni aqqında Lenin Bayrağı gazetası muarririyetiniñ haberi bar edi. İmlâ meselelerini mıtlaqa acele surette çezmek kerek edi. Çünki o vaqıtta gazetada ve Yıldız mecmuasında aynı sözler çeşit-çeşit yazıla edi. Em de imlâ meseleleri çezilmegeni luğatlarnı tertip etüv işini de çanalata edi. Şunıñ içün 1982 senesi Lenin Bayrağı gazetasınıñ o vaqıttaki muarriri Timur Dağcınıñ teşebbüsinen muarririyetinde edebiy tilnen bağlı olğan alimler – Üsein Kürkçi, Memet Ümerov, Ayder Memetov, Seyitmemet Mujdabayev em de yazıcılar ve jurnalistlerniñ işitirakinen toplaşuv keçirilgen edi. Toplaşuvda cümleden Üsein Kürkçige "İmlâ qaideleri"ni derc etmek içün azırlamaq; filologiya ilimleri namzetleri Memet Ümerovğa, Ayder Memetovğa. Seyitmemet Mujdabayevge ve yazıcı Çerkez Alige Üsein Kürkçiniñ "Qırımtatar tiliniñ frazeologizmler luğatı"na taqrizler yazmaq avale etilgen edi. Bu luğatnı İsmail Gasprinskiy adına Cumhuriyet qırımtatar kitaphanesiniñ müdiri Ayder Emirov 1998 senesi Marğılanğa barıp Üsein Kürkçiniñ kiyevinden alıp kelgen edi. Lâkin o alâ daa neşir etilmeyip, kitaphaneniñ arhivinde yata.
Sekseninci yıllarda Üsein Kürkçi daa başqa müim işler yaptı: "Rusça-Qırımtatarca ve Qırımtatarca-Rusça frazeologizmlerniñ ekvivalent (tıpqınlıq) luğatları"nı ve "Qırımtatar tiliniñ grammatika terminleri luğat"nı tertip etti. Qırımtatar nefis edebiyatını yahşı bilgen mütehassıs olaraq, özü de acayip ikâyeler yazdı. Sekseninci senelerde "Yıldız" mecmuasında Üsein oca imzası ile basılgañ dülber edebiy tilde yazılğan ikâyelerini ("Köpçeklerniñ davuşları altında", "Körüşüv", "Yarıqlı şey") oquy bilirsiñiz.
Belli qırımtatar yazıcıları Şamil Alâdin, Eşref Şemi-zade ve digerleri Üsein Kürkçini pek ürmet ete, onıñnen mektüpleşe ve edebiy til, yazğan eserleri hususında aqıl tanışa ediler.
Sekseninci-doqsanıncı yıllarda Üsein ağa çoq facialarnı başından keçirdi: ömür arqadaşı Emine apte Marğılanda, doğmuş qardaşı İsmail Kürkçi Moskvada vefat ettiler, 1983 senesi oğlu Server Qırımda Tarhan Qut yalısındaki qayalarda alpinistik meşğuliyetinde elâk oldı (Voinka köyünde defin etildi), qızı Dilâra Marğılanda vefat etti.
Bu qadar azap-facialarnı başından keçirse de, ömrüniñ soñunace temiz qalpli insan olaraq qaldı. 1996 senesi noyabrniñ 27-sinde Marğılanda vefat etti.
Menbalar
deñiştirŞ. Asanovnıñ maqalesi, Kalgay mecmuası, Aprel – Mayıs – İyün 2005, Sayı: 36, Saife 14 - 16