Noğay (emir)
Emir Noğay (? – 1299) - Altın Ordu devletiniñ 1267-1299 seneleri arasında askeriyesiniñ başı olğan namlı emir.
Altın Ordu devletiniñ ilk musulman hanı olğan Berke han zamanında (1257-1266) Noğay, qazanğan uruşları sebebinen tez yükseldi. Berke handan soñ tahtqa çıqqan Mengü Timur (1266-1280) zamanında Noğaynıñ tesiri arttı. Tuda Mengü vaqtında (1280-1287) Altın Ordudaki içki qarışıqlıqlarda devletniñ idaresine saip oldı. Lâkin babası han olmağanı içün Cengiz qaidelerine köre han unvanını alamadı, emir olıp qaldı.
Emir Noğay qırq senege yaqın Altın Ordu devletiniñ idaresini qolunda tuttı. İstegen vaqtında hanlarnı deñiştirdi. Tışqı memleketlerde Noğaynıñ Rusiyede çar olğanı bile aytılğan edi. Doğrusı o Deşt-i Qıpçaqta tümen başı edi.
Musulman olmağan Hülagu hannıñ İlhanlı devletinen Kavkazda 1261-1263 arasında yapqan muarebelerde muvafaqiyet qazandı. Memlük devletinen İlhanlı devletine qarşı ittifaq qurdı. Balqanlarğa akim oldı. Bulğar çarı Gregor Terterni tahttan endirip yerine Smileçni tayinledi. 1296-da Sırblarnıñ üstüne barıp, qıral Stefannı itaatqa mecbur etti. Bizans imperatorına istegenlerini qabul ettirdi.
Qaraman beyliginen Selçuq devleti arasındaki muarebede yeñilgen selçuq sultanı II İzzetin Keykavus ve oña qol tutqan 40 türkmen sülâlesini Dobrucağa yerleşmesine qolaylıq kösterdi. Bularnıñ şeyhi olğan Sarı Saltuqnıñ tesiri altında musulmanlıqnıñ Altın Ordu devletinde cayılması içün çoq oğraştı. (Keykavusqa bağlılıqları sebebinen bu sülâleler Keykavus (Gagauz) adını alğan edi. Noğaynıñ vefatından soñ, mınavlarnıñ üstündeki imaye qalqqan içün, bazıları Anadoluğa keri qayttı, qalğanlar da zaman içinde hristian oldı.)
Emir Noğaynıñ tahtqa çıqarğanı Toqta han bir vaqıt soñra oña qarşı kelip, 1299 senesi Terek özeni qatındaki muarebede onı yeñdi. Noğay esir tüşti, başı kesilip öldürildi.
Noğayğa bağlı qabileler, özlerine Noğay dep aytıp başladılar. Aşağı Edil ve Cem (Emba) özenleri yalısındaki noğaylar (manğıtlar) mınavlar edi.
Menbalar
deñiştir- Akdes Nimet Kurat Türk Kavimleri ve Devletleri 1972
- Mustafa Kafalı, Altın Orda hanlığının kuruluş ve yükseliş devirleri, 1976
- Halil İnalcık Devlet-i Aliyye