İstibdat

İstibdat (arapça الاستبداد‎, al-istibdad - basqı), diktatorlıq ya da diktatura (latince dictatura - sıñırsız akimiyet) - bir devlet içinde bir ya da bir qaç insannıñ, sınıfnıñ, içtimaiy gruppalarnıñ demokratiyadan farqlı olaraq, serbest ve mustaqil saylavlarğa degil de, ordu, politsiya, cezalav organları kibi zorbalıq apparatını doğrudan qullanuvğa esaslanğan siyasiy rejim.

Diktatura, siyasetşınaslıq ceetinden akimiyetni icra etüv bir şeklidir, akimiyet şekline ve akimiyetke munasebet şekline baqmadan, öz ükümdarlığını doğrudan-doğru, direktiv şekilde amelge keçirgen siyasiy rejimdir. Diktatura akimiyet şekline ve akimiyetke munasebet şekline bağlı olmağanını Ulu frenk inqilâbı neticesinde peyda olğan siyasiy sistemanıñ misali açıq-aydın köstere – akimiyetniñ şekli cumhuriyet, akimiyetke munasebetniñ şekli – demokratiya, akimiyetni icra etüv şekli – diktaturadır.

Bu akimiyetniñ amelge keçirilmesiniñ semereliligi ve optimalligi bir çoq faktorlar bağlı, hususan obyektiv vaziyetke, cemiyet tarafından akimiyetni amelge keçirüvniñ bu şekliniñ kerekliliginiñ qabul etilmesi, cemiyeti ve akimiyetke munasebet şekilleri, akimiyetnıñ ideologik esaslandırılması şekilleri.

Bugünki diktatura, adetince, qanunlarnen de, iç bir cemaat ya da siyasiy institutlar tarafından da iç sıñırlanmağan bir şahıs ya da bir gruppa şahısnıñ akimiyeti rejimidir. Diktaturalarda parlament kibi bazı demokratik institutlar saqlansa da, olarnıñ siyasiy tesiri azdır. Adetince, diktatorlıq rejiminiñ çalışması siyasiy raqiplerge qarşı repressiv areketler ve vatandaşlarnıñ aq ve serbestligini sert sıñırlavlar ile beraber keçe.

Tarihta istibdat

Qadimiy Yunanistan devletleri

Diktatura qadimiy Yunanistanda ve onıñ müstemlekelerinde rast kelgen edi. Bu devletlerniñ diktatorlarına "tiran", diktaturalarına "tiraniya" degenler. Başta tiran sözüniñ menfiy konnotatsiyası yoq edi. Tiranlarnıñ çoqusı demosqa (yani avam halqqa) tayanıp, aristokratiyanı zulumğa oğrağanlar. Bazı tiranlar, hususan erte devirde, metsenat, adaletli ükümdar ve ikmet saipleri olaraq belli oldı: misal içün Korintte Periandr ve Atinada Pisistrat. Amma daa çoqu, yapqan işkencelri, sertligi, şübeliligi ve aqılsızlığınen belli. Meselâ Akragant tiranı Falarid adamlarnı tiriley yaqqan edi. Meşur bir lâtife bar ki, (başta onıñ qaramanı Miletli tiran Frasibul, soñra başqa tiranlar edi) bir tirandan oğlu akimiyet coymamaq içün eñ yahşı yolnı soradı, tiran ise tarlağa çıqıp umumiy seviyeden daa yüksek çıqıp turğan bütün başaqlarnı kesmege başladı, tiran cemiyette körümlilerniñ episini yoq etmeli dep. Yunan polisiniñ şekillenüvi basamağında istibdat müsbet rol oynap, asılzadelikniñ ihtiyarlığı yoq etilgen soñ, tez vaqıt içinde quvetleşken vatandaşlıq toplulığına bir mania oldı.

M.e. VII-VI asırlar «yetişken tiranlıq» devri olaraq belli;  onıñ soñunace qıta Yunanistanında tiranlar ğayıp ola (İoniyada olar farslarnıñ yardımınen qaldı, Siçiliyada ve Cenübiy İtaliyada — belli bir arbiy vaziyet sebebinden).  İnkişaflı demokratiya devrinde, m. e. V asırda istibdatqa munasebet açıqtan-açıq menfiy edi, ve tamam o vaqıtta "tiran" sözü şimdiki manasına yaqınlaştı.  Tiranlıq özü-özünden pişkin vatandaşlıq añı tarafından adaletke qarşı çıquv ve qanun ögünde umumiy musaviylikniñ vatandaşlıq kollektiviniñ barlığınıñ esası olaraq qabul etildi.

M.e. V asırda polisniñ keskin inqirazı şaraitinde yunan devlet şeerlerinde kene tiranlar peyda ola (bu devirge «yaş istibdat» deyler) - adet üzre, muvafaqiyetli arbiy yolbaşçılardan ve ücretli asker komandanlarından;  lâkin bu devirniñ ikmetli ve adaletli tiranları aqqında ikâyeler iç yoq: tiranlar umumiy nefretnen sarılğan ve özleri de daima qorqu müitinde yaşay ediler.

Qadimiy Roma

Başta diktatura Roma Cumhuriyetinde yüksek acayip magistratura dep adlandırıla edi.  Diktatura senatnıñ qararı ile teşkil etildi, oña köre cumhuriyetniñ eñ yüksek adiy magistratları – konsullar diktatornı tayin ete ediler, bütün akimiyetni oña berdiler.  Öz nevbetinde diktator öz muavini – atlı askerlerniñ başını tayin ete.  Diktatorlarnıñ akimiyet fastsiyası olğan 24 liktordan ibaret etrafı bar edi, konsullarnıñ ise er birinde 12 liktor bar edi.  işaretler.

Diktatorlarnıñ akimiyeti sıñırsız edi ve olarnıñ areketleri içün mahkeme etilmey edi, lâkin olar öz vekâlet müddetleri bitken soñ yerine ketireler edi. Başta diktatura altı aylıq müddetke ya da senat vazifesiniñ yerine ketirilmesi vaqtına belgilendi, adetince devlet içün telüke yoq etilmesi ile bağlı edi.

Lâkin m.e.82 senesi birinci daimiy diktator Lutsiy Körnelius Sulla saylana (resmiy olaraq, «qanunlarnı eda etmek ve cumhuriyetni tertipke ketirmek içün» (lat. legibus faciendis et rei publicae constituendae causa)).  senesi Sulla ise diktatorlıq vazifesinden vazgeçe.  senesi, fitnecilerniñ elinden ölüminden bir ay evel, bundan evel bir qaç kere saylanğan Gay Yuliy Tsezar daimiy diktator oldı [1].

diktator vatandaşlar cenki vaqtında adetteki shema boyunca.  Diktator vazifesi m.e.44 senesi lâğu etildi.  er... Tsezar öldürilgen soñ çoqqa barmay.

Sulla ve Sezar, resmiy vazifeden soñki diktatorlar ve zemaneviy manada Romanıñ ilk diktatorları oldılar. Octavian Augustus ve onıñ nevbetteki imperatorlar diktatorlıq vazifesine tayin etilmediler (Augusta bu vazife teklif etilse de), amma aslında diktatorlıq akimiyetini elde ettiler. Resmiy olaraq Roma Devleti çoqtan berli cumhuriyet olaraq sayıla edi ve cumhuriyet akimiyet organları bar edi.

Orta asırlar

Orta asır ükümetniñ eñ büyük şekli - monarhiya edi. Hatırlatamız ki, devlet devrimleri neticesinde, akimiyetni miras almağa niyet etkenler, adeten, patşa ve diger soylarnıñ vekilleri keldi. Amma, istisnalar da bar edi. Bir çoq cumhuriyet ve ticaret cumhuriyetleri, koronel-komandatorlarnı ya da şahsiy şahsiy şahıslarnı qorçalamaq içün tutqan.  Cenk vaqtında kondutorlar şeerde büyük akimiyet vekâletlerini elde ettiler. Cenkten soñ, şeerniñ parasına toplanğan askerlerge esaslanıp, bazı kondoterler akimiyetni diktatorlarğa çevirdiler. Böyle diktatura senoriya dep adlandırıldı. Bazı ağamlar monarhiyağa çevirilgen soñ mirasçı oldılar. Monarhiyanı qurğan eñ belli diktatorlardan biri - Francesco Sforza edi.

Yañı zaman

Diktatura XIX asırda Latin Amerikasında keniş darqaldı, Avropada bu devirde III Napoleonnıñ ükümdarlığını diktatura dep adlandırmaq mümkün.  Birinci cian cenkinden soñ olğan inqiraz Avropa territoriyasında bir sıra diktaturalarnıñ, hususan Atatürk ve Pilsudskiyniñ (milliy) rejimleriniñ peyda oluvına sebep oldı;  Mussolini, Gitler, Primo de Rivera, Franko ve Salazar (sağda);  İosif Stalin, Enver Hoca (kommunist);

Economist Intelligence Unit tarafından 2020 senesinde Demokratiya indeksı berilgen edi. Qara, qırmızı ve qırmızı renklerde olğan memleketler avtoritar ve, ğaliba, diktaturalar tarafından idare etilgen memleketler olaraq tanıla. Economist saytında 2021 senesi aqqinda malümat bar.

Soñki vaqıtlarda diktator rejimleri 20-nci asırnıñ 40-ıncı yıllarında Avropa kenişleşti.  Çoq vaqıt olar totalitar ideologiyalar tarqalması neticesinde qurulğan edi.

Hususan, İtaliyada 1922 senesinden başlap faşist diktaturası, 1933 senesinden başlap Almaniyada faşist diktaturası, 1918 senesinden başlap bolşevik diktaturası quruldı, bu ise Sovet Rusiyesinde «proletariat diktaturası» olaraq pözitsiyalandı. 

Diger Avropa devletlerinde de sağ taraflı diktaturalar quruldı. Böyleliknen, faşist diktaturaları şu yerlerde quruldı: Ugariyada (1918 senesi Miklos Gorty), İtaliya (1922 senesi Benito Mussolini, Poloniya (1926 senesi YYusef Pilsudskiy rejim "Sanatsiya" dep adlandırıldı), Litvaniya(1926 senesi Anton Smyton), Latviya (1934 senesi Karlis Ulmanis, Estoniya (1934 senesinden Konstantin Pits), Romaniya (1938 senesi Karl II ve 1940 senesinden İon Antoneski), İspaniya(1936 senesi Fransisko Franco). 1933 senesi Almaniyağa Nazist diktaturasınıñ qurulması başlandı. SSCB 1930-ıncı yıllarda iqtisadiy marksizm radikal rus milliyçılığı ile birleştirgen Stalinizm rejimi bar edi.

Böyle diktator rejimlerniñ çoqusı Ekinci cian cenki neticesinde öz ömürini toqtattı..

Ekinci cian cenki bitken soñ, Orta ve Şarqiy Avropada kommunist diktaturalarından ibaret olğan "sosyalist lager" peyda oldı.

Avropa diktaturalarınıñ soñki vekilleri Rusiye Federatsiyası ve Belarus Cumhuriyeti ola.

Asiya, Afrika ve Latin Amerika diktaturalarnıñ qurulması dekolonizatsiya esnasınen beraber keçti. Bu regionlarda arbiy müitten çıqqan devlet akimiyetiniñ zapt etilmesi keniş qullanıldı, bu arbiy diktaturalarnıñ qurulmasına yol açtı.Ekinci cian cenkinde diktaturalar bar edi: Asiyada - Mao Zedon ve Kim Ir Sen; Latin Amerikada - Fidel Castro ve Avgust Pinochet.  

Vazifeler

Diktatura tarafdarları, adetince, diktaturanıñ üstünliklerini, akimiyet şekilleri kibi, qayd ete:

• Diktatura birlik ve, neticede, akimiyet sistemasınıñ dayanıqlığını temin ete;
• Diktator, öz noqtai-nazarı sebebinden, er bir siyasiy firqadan (hassasınen özünden) daa üstün ve bu sebepten tarafsız siyasiy şahıs ola;
• Diktaturalar içün cemaat ayatında er angi uzun müddetli (saylav müddeti ile sıñırlanmağan) deñişmeler yapmaq imkânı bar;
• Diktaturalar uzun müddet içinde kerekli, amma qısqa müddet içinde populâr olmağan radikal deñişmelerge irişmek içün daa çoq imkânnı elde ete;

Monarşiyağa nisbeten aşağıdaki üstünlikler bar:

• Diktatorlıq akimiyetine, adetince, teşkilât ve diger qabiliyetlerge, irade ve biliklerge saip olğan insan kele. Aynı zamanda, monarxiya akimiyeti namzet qabiliyetine köre degil de, doğma taqdirine köre yerine ketirildi, neticede devlet akimiyeti, böyle vazifelerge azır olmağan bir insan elde ete bile;
• Diktator, adetince, real ayat, halqnıñ problemleri ve ümütleri aqqında monarxtan daa yahşı bilgen.

Diktaturanıñ zayıflıqları arasında adeten şunlar qayd etile:

• Diktatorlar, adeten, öz akimiyetiniñ sağlamlığına emin olmağan, ve bu sebepten, büyük siyasiy repressiyalar oğraşalar.
• Diktatornıñ ölüminden soñ siyasiy telüke peyda ola bile;
• Akimiyetniñ öz maqsadı olğan insanlarnıñ akimiyetke kirmesi büyük imkân.

Cumhuriyet ile müqayisede şunı da qayd eteler:

• Diktaturalar içün monarxiya peyda olmaq içün daa çoq nazariy imkân bar;
• Diktator öz idaresinde kimsege uquq mesüliyetini bermey, bu da devletniñ menfaatlarına muqayt olmağan qararlarnı qabul etmege sebep ola bile;
• Diktaturalar vaqtında fikirlerniñ çoqlulığı yoq ya da zayıflanğan;
• Bir diktatornıñ siyasetleri halqnıñ menfaatlarına zıt kelgen olsa, onı deñiştirmek içün qanuniy imkân yoq.

Monarhiyadan ğayrı, aşağıdaki zayıflıqlar da bar:

• Diktatura adetince devlet qurulışınıñ bir şekli olaraq tanılmay.
• diktator farqlı olaraq, bir monarx, adetince, balalıqtan, devletniñ yuqarı yolbaşçısı olacağına ümütnen terbiye etile. Bu oña böyle vazifeler içün kerekli olğan faziletlerni eyileştirmege imkân bere.

Diktaturanıñ apologiyası

• Микола Мак'явель «Володар» (аудіокнига) — Лемберг, 1934. 117 c.
• Ленин. О ДЕМОКРАТИИ И ДИКТАТУРЕ 11 серпня 2011 arhivlengen.
• Шмитт К. Диктатура. СПб., Наука, 2005
• Геббельс Й. 20 советов диктатору и тем, кто хочет им стать
• Константин Петрович Победоносцев, Цикл статей о демократии и прочих формах правления.

Daa baqıñız

• Diktator
• Proletariya istibdatlığı
• Totalitarlıq
• İstibdat qanunları

Menbalar

• Політологічний енциклопедичний словник / уклад.: Л. М. Герасіна, В. Л. Погрібна, І. О. Поліщук та ін. За ред. М. П. Требіна. — Х. : Право, 2015
• ДИКТАТУРА 5 квітня 2016 arhivlengen. //Юридична енциклопедія : [у 6 т.] / ред. кол.: Ю. С. Шемшученко (відп. ред.) [та ін.]. — К. : Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 1998—2004. — ISBN 966-749-200-1.
• ДИКТАТУРА 15 квітня 2016 arhivlengen. //ЕСУ
• Андерсон Р. Дискурсивне походження диктатури й демократії / Пер. з англ. // Універсум. — № 6-7 (117—120), 2003. — С. 8-20.