Cengiz Han
Cengiz Han (öz adı Temucin — şarqiy türk sözünden "temürci" (onıñ manası — demirci) asıl olğan bir adı, Cengiz ise — "tengiz" degen eski türk sözünden türegen ve "deñiz" manasına kelgen fahriy unvanı[7], 1155 ya da 1162 s. — 1227 s. avgustnıñ 25-i) — ulu bir qara tatar seraskeri ve devlet erbabı, çeşit türk (qıyatlar[8], naymanlar[9][10][11][12], merkitler[13][14][15], tatarlar[16], kereitler[17][18], misal içün) ve moğol (oyrat, misal içün) qabilelerini birleştirgen ve dünyada eñ büyük kontinental imperiyasını teşkil etti. Cengiz Hannıñ babası — Qıyat Börü Teginlerniñ çavuşıdır[7]. 1206 senesi Qurultayda Temucin ulu han (haqan) ilân etilgen.
| Cengiz Han | |
|---|---|
| Temucin | |
 | |
| Doğma adı |
ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ Тэмүжин |
| Doğğan künü | около 1162 mayıs 31 |
| Doğğan yeri | |
| Ölgen künü | 1227 avgust 18[1] (65 yaşında) ya da 1227 avgust 25[2][3] (65 yaşında) |
| Ölgen yeri | |
| Memleketi | |
| Zenaatı | serdar, qabile reisi, monarh |
| Baba | Yesugei[d] |
| Ana | Hoelun[d][4] |
| Ömür arqadaşı | Börte, Khulan[d], Gürbesu[d], Yesui[d], Yesugen[d], Chahe[d], Princess Qiguo[d], Hedaan[d] ve Ibaqa beki[d] |
| Balalar | Cuçi[4], Çağatay Han[5][6][4], Ögeday Han[4], Tolui[d][4], Wuluchi[d][4], Alahaibieji[d][4], Tümelün[d][4], Chechiyegen[d][4], Yeli'andun[d][4], Al-Altan[d][4], Qojin[d][4], Kölgen[d][4], Chawuer[d] ve Shuerche[d] |
| Avtograf |
 |
 Медиафайлы на Викискладе | |
Genetika
deñiştir
Koreya genetikleri Cengiz Hannıñ balalarınıñ mezarlarını teşkerip, Cengiz Hannıñ Avropalı R1b-M343 gaplogruppasınıñ taşıyıcısı olğanını bildiler[19]. Anastasiya Agcoyan tarafından ögrenilgen numüneden belli ki, Qırımdaki qırımtatarlar arasında eñ çoq rastkelgen üçünci gaplogruppa — R1b-M343[20]. Zemaneviy monğollar arasında ükümdar gaplogruppalar C, O, N. Amma R1b gaplogruppası olarnıñ arasında yoq[21].
Cengiz Han aqqında alınmalar
deñiştir
Tatarlarnıñ ilki köterilgen topraqları qıtay [Avropada "kidan" ya da "hitan" olaraq belli] topraqlarından şimaliy-ğarpta yerleşken. Tatar qabileleri ayrı bir şato [eski bir türk qabilesi] qaviminden keleler. Olarnıñ üç çeşiti bar: qara, aq ve kiyik <...> Şimdiki imperator Cengiz, em de bütün serdarlar, nazirler ve itibar adamları qara tatarlardır.
— Men-da bey-lu, Hun, 1221[22]
[Men], Hun, olardan [keçmişleri aqqında] çoq soray edim ve moğollar çoqtan qırılğanını ve ğayıp olğanlarını bildim.
— Men-da bey-lu, Hun, 1221[23]
[Tatarlar] da moğollarğa cenkçi halq olaraq suqlana ve şunıñ içün sultanlıqnıñ adını «Uluğ Moğol Devleti» dep belgileyler. [Bunı] olarğa qaçqan Yürçen memurları da ögrettiler. [Men], Hun, şahsen olarnıñ imperatornıñ muvaqqat yerini alğan Go-van Mo-hou er sefer özüne «biz tatarlar» dep nasıl adlandırğanını farq ettim; olarnıñ bütün ürmetli adamları ve serdarları [da] özlerini «biz tatarmız» dep adlandırdılar. Olar monğollar kimler edi bilmeyler.
— Men-da bey-lu, Hun, 1221[24]
Men-da bey-lu tatarlarnıñ tarihı üzerinde Çengiz Hannıñ ayatı devamında yazılğan bir menbadır (1221). «Moğollarnıñ gizli tarihı» dep adlandırılğan kitap küçlü türk tesiri olğan mançjur tilinde, qıtaylarnıñ emirinen XV asırda yazılğan ve defalarca sahtalaştırılğan. XIX asırda rus ruhaniyi Kafarov tarafından sahtalaştırılğan, bu Kafarovnıñ versiyası bu künge qadar saqlanıp qaldı.
İhtar
deñiştirMenbalar
deñiştir- ↑ Bawden C. R. Genghis Khan // Encyclopædia Britannica (англ.)
- ↑ Кораев Т. К. Чингисхан // Большая российская энциклопедия (rus.) — Москва: Большая российская энциклопедия, 2004. — Т. 34. — С. 592.
- ↑ Исаев Ю. Н. Чувашская энциклопедия (rus.) — Чувашское книжное издательство, 2006. — 2567 с. — ISBN 978-5-7670-1471-2
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 Китайская биографическая база данных (англ.)
- ↑ Джагатай (rus.) // Энциклопедический лексикон — СПб: 1839. — Т. 16. — С. 232.
- ↑ Н. В. Джагатай (rus.) // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. Xа. — С. 516.
- ↑ 7,0 7,1 ru:БРЭ: Чингизхан 20 iyünniñ 2022 s. arhivlengen. "Чингис-хан – почётный титул, восходящий к тюрк. «тенгиз» – море" // Сын старшины рода кият-борджигин племени тайджиут Есугэй-баатура
- ↑ Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов: (Конец XIX—начало XX в.) — М.: Наука, 1968 — 256 с. — С. 76.
- ↑ Ratchnevsky, Paul. "Genghis Khan: His Life and Legacy". 2000, pp.1–4.
- ↑ Roemer Hans Robert History of the Turkic Peoples in the Pre-Islamic Period. — Klaus Schwarz Verlag, 2000. — ISBN 3879972834
- ↑ Czaplicka Marie Antoinette The Turks of Central Asia in History and at the Present Day. — Adamant Media Corporation, 2001. — ISBN 978-1402163326
- ↑ Runciman Steven A History of the Crusades. — Cambridge University Press, 1987. — ISBN 978-0-521-34770-9
- ↑ Soucek, Svat. A History of Inner Asia. — Cambridge University Press, 2000. — P. 104. — ISBN 978-0521657044.
- ↑ Гурулёв С. А. Реки Байкала: Происхождение названий. – Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1989 – 122 с. ISBN 5-7424-0286-4
- ↑ They were always counted as a part of the Mongols within the Mongol Empire, however, some scholars believe that they were the Turkic people, see also: Christopher P. Atwood – Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire ISBN 9780816046713, Facts on File, Inc. 2004.
- ↑ Valiahmet, 2012
- ↑ R. Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick, New Jersey, Rutgers University Press, 1970, p191.
- ↑ History of Civilizations of Central Asia, Volym 4. — 1992. — P. 74. — ISBN 9789231036545
- ↑ https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371%2Fjournal.pone.0161622#sec026
- ↑ http://utgis.org.ua/journals/index.php/Faktory/article/view/178/209
- ↑ https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2021.07.19.452943v1.full
- ↑ https://www.vostlit.info/Texts/rus13/Menda/text.phtml?id=4407
- ↑ https://www.vostlit.info/Texts/rus13/Menda/text.phtml?id=4407
- ↑ https://www.vostlit.info/Texts/rus13/Menda/text.phtml?id=4407
Kitaplar
deñiştir- Садур Валиахмет Тюрки, татары, мусульмане / И. З. Мухамеджанов. — М: Марджани, 2012. — С. 250. — 400 с. — ISBN 978-5-903715-31-2
- Gorshenina, Svetlana. L'invention de l'Asie centrale: histoire du concept de la Tartarie à l'Eurasie. — Droz, 2014. — 702 p. — ISBN 9782600017886