Vaqıf

Vaqf (arapça وقف‎ - tam manada «toqtatmaq», «asmaq», «tutmaq»), vaqf, habus - devlet ya da şahıs tarafından diniy ya da hayriye maqsatları içün bağışlanğan mal. Vaqfqa em köçürilmez, em de köçürilmez ayırılmaz mülkler kirsetile bile, amma tek fayda (kelir) ketirgen ve sarf etilmegen (meselâ, paranı vaqfqa keçirmek mümkün degil). Mal-mülküni vaqfqa bağışlağanğa vaqfnıñ tesisçisi deyler.

• Qanuniy vaqf', İslâm qanunlarına esaslanıp, tesisçi tarafından berilgen mülkke aqlarını bütünley coyğanını farz ete edi.
• Adiy vaqf (qanunlı vaqftan farqlı olaraq, vaqfalet dep adlandırıla) qurucınıñ evlâtlarına vaqftan kelgen kelirniñ bir qısmını almaq aqqını tayin ete edi. Vaqfaletniñ («adet üzre vaqf qanunı») peyda oluvı, başqa şeylernen beraber, saiplerniñ mülkni Şarqta keniş amelge keçirilgen akimiyetniñ elge keçirüvlerinden, musadelerinden ve ihtiyarlığından qorçalamaq isteginen añlatıla. Böyleliknen, vaqf mülkniñ tınç qullanılmasına belli bir kefalet olaraq hızmet etti. Meñlibay.

İslâm qanunlarına köre, vaqf mülki (ister topraq, ister bina ve ilâhre) bergenniñ mülki olmamaqtan vazgeçe, amma aynı vaqıtta ondan alınğan kelirni qullanmaq aqqını alğan kimseniñ mülki olmay. Vaqfqa berilgen mal hayriye müessisesi kibi baqıla, ondan kelgen kelir bu ya da başqa şekilde musulman cemaatınıñ (ümmetiniñ) ihtiyaclarına kete. Bu yerde müim şey şunda ki, mülk vaqfqa berilgende, saiplik aqqınıñ (vaqf) emiyeti toqtatıla ve ne bağışlayıcı, ne de devlet, printsip olaraq, bu mülkniñ statusını deñiştire bilmez.

Vaqf ve İşanç munasebetleri arasında bazıda sızılğan analogiyalar ep sıñırlıdır (vaqf anglosakson işanç munasebetine yaqıncadır).

Bazı tarihçılar İşanç institutınıñ özü XII-XIII asırlarda ğarbiy Avropada Haçlılar qarşılaşqan vaqfnıñ tesiri altında peyda olğanını iddia eteler.

Vaqfnıñ yaratılması yazma şekilde ya da camide cemaat ilân etüv yolunen mümkündir. Vaqf şu an küçke kire ve onı lâğu etmek mümkün degil. Vaqfnı idare etmek içün mahsus şahıs (mutavaliy) tayinlene; tesisçi alğan kelirni sarf etmekniñ yollarını köstere bile. Osmanlı imperiyası kelirni kefalet etmek içün, qurucınıñ özüne ya da onıñ balalarına mutavalli tayinlemek ameliyatını qullana edi. Vasiyetnamede mülkni vaqfqa bermek mümkün, amma bu alda mülkniñ üçte birinden ziyadesini bermek mümkün degil.

Birinci kere VII-VIII asırlarında Halifeligide peyda oldı ve bütün musulman memleketlerine darqaldı. XI asırdan başlap vaqf cemiyet ayatında sezile başladı. Paralarnıñ doğru sarf etilmesi üzerinde nezaret qadi ya da emanetçi (nazir) tarafından yapıla edi. Mısır yerindeki Fatimidler devrinde vaqflarnı (divan avqaf, divan hubus) nezaret etmek içün mahsus bölükler peyda oldı.

XII asırdan başlap vaqf musulman diniy müessiseleri içün esas para menbasına çevirildi. XIX asırda Osmanlı imperiyasınıñ bütün topraqlarınıñ üçte biri vaqflarğa kirsetildi. Soñki sekulârizatsiya olğanına baqmadan, bazı memleketlerde, misal olaraq, Saudiy Arabistanı ve İsrail.

Başqa manaları

Eñ keñ (ve şimdi siyrek qullanılğan) manada vaqf devlet topraq bergisi tölengen bütün topraqlarnı - harac bildire edi.

Еdebiyat

• О. Г. Большаков. Вакф // Ислам: Энциклопедический словарь. — М.; Наука. Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с : ил. ISBN 5-02-016941-2 (С.45)
• М. Амин. Ал-Аукаф ва-л-хайат ал-иджтима’ийа фи Миср 648—923/1250—1517. Каир, 1980;
• В. П. Наливкин. Положение вакуфного дела в Туркестанском крае. Таш., 1904;
• Бухарский вакф XIII в. Факс. Изд. текста, пер. с араб, и перс, введ. и коммент. А. К. Арендса. А. Б. Халидова, О. Д. Чехович. М., 1979 (ППВ, LII);
• А. Г. Периханян. Общество и право Ирана в парфянский и сасанидский периоды. М., 1983;
• Н. Clavel. Rite musulrnan: le waqf ou habus (rite hanafite et malekite). 1—2. P., 1895—1896;
• Sh. Bidair. L’institution des biens dits habous ou waqf. P., 1924;
• Cl. Cahen. Quelques reflexions sur le waqf ancien.— MKB, (25, 38—40);
• W. Heffening. Waqf.// The Encyclopaedia of Islam. 1—4. Ley de-London, (1908), 1913—1934, (4, 1187—1194).

Bağlantılar

• Вакуф. // Башкирская энциклопедия.