Qullanıcı:Don Alessandro/Translit/Sample

Now transliteration script totatly ignores letters ё, ь, э, ю.

Qırımtatar sürgünligi

What we have now

Къырымтатар сургунлиги 1944 сенеси майыс 18 куну олды.

Мундеридже [gizle] 1 Сургунликнинъ тарихий себеплери 2 Сургунликни азырлав 3 Сургунлик 4 Менбалар 5 Багълантылар Сургунликнинъ тарихий себеплери[deñiştir | Viki metnini deñiştir] Къырымтатар халкъынынъ ватандан бутунлей сургун етилгенининъ есас себеплери Русие девлетининъ Къырым Ханлыгъына нисбетен муреккеп мунасебетлеринден башлана. Сабыкъ Алтын Ордунынъ топракъларына коз аткъан Русие Къазан, Хаджы Тархан, Сибир ханлыкъларыны, Ногъай Ордусыны та XVI асырда запт етти. Ниает, XVIII асырнынъ сонъунда Русие Империясы Къырым Ханлыгъыны да басып алмагъа мувафакъ олды. Чар укумети Къырымнынъ тамыр халкъыны ярымададан бутунлей сурип чыкъармакъ сиясетини дефаларджа омурге кечирмеге ынтылды, лякин енъ сонъу халкъны Къырымдан яваш-яваш сыкъып чыкъармакъ къарарына келди. Иште, бойле етип къырымтатар халкъынынъ такъдирине «къара асыр» пейда ола ки, шу йуз йыл девамында (1783 - 1883) халкънынъ сайысы 5-6 кере ексиле.

Чар укуметининъ йыкъылувы ве Къырымда совет акимиетининъ тизилуви вазиетни денъиштирмеди. Аксине, арбий арекетлер, малларны тутып алувлар, продразворстка, 1921-1923 сенелерининъ ачлыгъы, колхозлаштырув, сиясий репрессиялар, Русиеден ве Украинадан пек чокъ адамларнынъ Къырымгъа кетирилип ерлештирилуви – бутун булар къырымтатар халкъынынъ укъукъсызлыгъыны даа зияде феналаштырды ве онынъ сайысынынъ кет-кете ексилмесининъ себеби олды.

Сургунликни азырлав[deñiştir | Viki metnini deñiştir] Бу гъаени омурге кечирмек ичун ШСДжБнен Алмания арасында дженк башлагъаны имкян догъурды. Къырымнынъ мудафаасындаки мувафакъиетсизлик – о 1941 сенесининъ кузунде енди бутунлей алманлар тарафындан ишгъал етилген еди, - партизан арекетиндеки янълышлыкълар, Къырымнынъ рус еалиси тарафындан «ят» халкъларгъа нисбетен адети узере ишанчсызлыгъы, шубели бакъувы – бутун булар гуя къырымтатарлар бир къалмай алман ишгъалджилерине берилдилер, оларгъа хызмет еттилер деген сахте, ялан фикирнинъ догъмасына ярдым еттилер. Къырымда партизан арекетининъ реберлери Алексей Мокроусов ве А. Мартынов 1942 сенеси ийул айында мемлекетнинъ йолбашчылыгъына «дагъ ве дагъ яны районларында яшагъан къырымтатарларнынъ ексериети фашистлерге берилдилер», деген ялан, ифтира толу мектуп иле мураджаатта булундылар.

1944 сенеси баарде даа янъы ишгъалджилерден темизленген Къырымда Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъы (НКВД) ве Девлет Телукесизлик Халкъ Комиссарлыгъы (НКГБ) тарафындан «диярны антисовет унсурлардан темизлев» баханеси иле фаал суретте чешит тедбирлер кечирилди. Къырымгъа еписи олып 20 бинъ аскер кетирилди. Майыснынъ 10-унда Берия Сталинге шойле созлернен мураджаат ете: «Къырымтатарларнынъ совет халкъына къаршы саткъынлыкъ арекетлерини есапкъа аларакъ ве къырымтатарларнынъ илериде Шуралар Бирлигининъ сынъыр кенарында яшамасы истенилмегенинден келип чыкъып ШСДжБ ИИХК Сизинъ бакъымынъызгъа Девлет Мудафаа Комитетининъ (ГКО) бутун татарларны Къырымдан сургун етмек къарарынынъ лейхасыны теклиф ете». 1944 сенеси майыс 11-де Сталиннинъ имзасынен бутун къырымтатарларны Къырымдан Озбекистангъа сургун етмек акъкъында махсус къарар чыкъарыла. 1944 сенеси майыс 21-де чыкъарылгъан къарарда исе оларны Русиенинъ базы виляетлерине ерлештирмек хусусында костериш бериле.

Апрел айында ве сонъра майыснынъ башында аджеле суретте къырымтатарлар еки кере есапкъа алыналар. Майыс 10-да ич бир шейден шубеленмеген бир чокъ дагъ ве дагъ яны районларында койлернинъ адамларыны йолларны тамир ишине айдадылар ве оларны анда бир афта чалыштырдылар. Майыс 18-де исе оларны къоранталарынен, койу-койу иле тувгъан йуртларындан шу йолларнен айдап алып кеттилер. Сургунлик арфесинде яни апрелде ве майыснынъ биринджи ярысында къырымтатарлар арасында бутун еркеклерни «труд армия»гъа алув кампаниясы откерилди. Сонъундан анълашылгъанына коре, бунынъ себеби – сургунлик оператсиясыны откергенде, оларгъа къаршылыкъ адам олмамасы козде тутулгъан. «Труд армия»гъа алынгъан бинълернен адамлар есасен Русиенинъ шималинде, Уралда ве дигер ерлериндеки лагерлерге, Къазахистангъа йоллангъанлар. Оларны есасен йол япыджылыгъында, заводлар къуруджылыгъында, дагъ ишлеринде чалыштыргъанлар ве оларгъа пек къылынгъанлар. Егер 1941 сенеси дженк башлагъанынен япылгъан умумий мобилизатсия къырымтатар къоранталарыны оларнынъ есас таянчы олгъан еркексиз къалдыргъан олса, алман ишгъали оларнынъ маддий темелини бозгъан олса, «труд армия» сийрек де олса, къоранталарда къалгъан еркеклерни ве осмурлерни йыгъыштырып алды ки, узере чокъ балалы олгъан къырымтатар къоранталары бир дередже олса да, оларгъа базана едилер. Шунынъ ичун евлеринден яры ач, яры чыплакъ айдалып чыкъарылгъан къоранталар бу джерянгъа, бу фаджиагъа енди зайыфлангъан, чаресизленген, икътисадий ве рухий джееттен сыкъыштырылгъан алда ташландылар ве сургунликнинъ биринджи йыллары халкънынъ сонъ дередже къырылгъанынынъ себеплеринден бири де будыр. Сургун етилген къырымтатарлар бараджакъ джумхуриетлерде оларны къабул етмеге белли бир азырлыкъ корулмекте еди. Меселя, Берия Озбекистан йолбашчыларындан «Озбекистан ШСДжде сургун етилгенлерни къабул етмек ве оларны ерлештирмек ичун азырлыкъ ишлери есасен битирилди», деген есабат алды.

Сургунлик[deñiştir | Viki metnini deñiştir] 1944 сенеси майыс 18 куну танъда къырымтатарларны сурип чыкъарув оператсиясы башланды. Бу оператсияда иштирак еткенлерден бири А.Веснин о вакъианы шойле хатырлай:

« ...1944 сенеси майыс 9-да бизим арбий къысмымыз «литер» ешелонынен яни бир токътамайып, Къырымгъа келди... Майыс 17 геджеси бизни аджеле суретте аякъкъа турсаттылар ве чоллер ичинден бир къач саат джаяв кеттик. Саат 3-ни 30 дакъкъа кечкенде Ойсул койуне келип чыкътыкъ ве тек бу ерде бизим мында келгенимизнинъ себебини – татарларыны сургун етеджегимизни айттылар. Кой сарылып алынды ве къол пулемотчылары койнинъ дорт тарафында ерлештилер, къалгъанлар исе сержант ве забитлер я да «оперативник»лер иле учер-учер олып кой ичине дагъылдыкъ. Оператсия тамам саба саат 4-те башланды. Биз евлерге кирип: «Совет акимиети адындан! Ватангъа саткъынлыкъ япкъанынъыз ичун сиз Шуралар Бирлигининъ башкъа районларына сургун етилесинъиз», дедик. Оператсия кереги киби азырлангъан: койге о къадар американ Форд машналары келип кирди ки, олар койнинъ бутун еалисини бир кереден енъ якъын демирйол стантсиясына алып кеттилер... Бекленилмеген бу шейден акълына зарар келген бир къартий бирден чол тарафкъа къачмагъа башлады ве шу ерде пулемот къуршунлары оны ерге сердилер. Даа еки кун евел хастаханеден евине къайтып келген укъукъыны талап еткен аякъсыз сакъат татар аскерини суйреп алып кетип чувал киби машнагъа йуварлаттылар... Оларгъа азырланмагъа 20 дакъкъа вакъыт берилди – я къолунен не къадар шей алып олурсынъ. Бунынъ устуне де, ким оз участкасыны тез битирир деп, группалар арасында ярыш откерилди...

» Бу фаджиалы кунни коргенлерден бири шойле дей:

« Адамларны ер тарафлы пулемотларнен сарылып алынгъан къабристангъа алып кетип къойдылар. Балаларны ана-бабасындан айырып алып башладылар ве оларгъа сизни атаджакъмыз, балаларны исе балалар евлерине йоллайджакъмыз дедилер. Бойле етип оларны 3-3,5 саат бири-биринден айры туттылар. Шу вакъыт ичинде базы аналар акъылларыны ойнаттылар. Уч баласы олгъан (уйкени 11 яшында) бир къадын, балалары бири-биринден айырылмасынлар, бир балалар евине тушсунлер, узун йип алып, оларнынъ еллерини бири-бирине багълады». «Къартларгъа ве балаларгъа япылгъан зулум, акъаретни корген къадынларынынъ базылары еслерини джойдылар. Яш огъланлар – аскерлер оларны, яш ве если къадынларны ийлекяр бир азарт иле сокъакъ бойу суйреклеп, сонъ еллеринден, аякъларындан тутып, шакъылдап ыржайып куле-куле машнагъа алып ташлай едилер. Бойле шейлер тек Балыкълава районынынъ Узунджы койунде олмагъандыр...

» Ебет, бутун бу адиселер айны бир вакъытта бутун Къырымда олгъандыр.

Бутун бу оператсия Къырымда майыс 20 куну саат 16-да битирилди: къырымтатарларнен рыкъма-рыкъ олгъан мал вагонларындан ибарет 67 ешелон Шаркъкъа, Орта Асиягъа ве Уралгъа йолланылды. Евден чыкъарылгъанда 8 яшында олгъан Паша Халид адамларны насыл йонетилгенини шойле хатырлай:

« Вагонларгъа йуклегенде къоранталарны болдилер. Вагонларда булунгъанлар япылгъан вахшийликни корип шашып-шашмаладылар ве бир шей анълап оламай едилер... Вагонларда олгъанларынынъ чокъусы къадынлар, къартлар ве балалар еди. Саратовда бизни баржаларгъа йукледилер. Беш кунгедже агъызымызгъа бир шей алмадыкъ. Марий MŞSСge барып тушмегендже аш бермедилер.

» ИИХКнинъ есабатына коре Къырымдан 191 014 къырымтатар чыкъарылгъан, коммунистик фыркъа органларынынъ есабына коре исе – 194 111 адам. Бойле етип насыл планлаштырылгъан олса, ойле де 47 бинъ къырымтатар къорантасы Къырымдан сургун етилди. Дженк биткен сонъ о къоранталаргъа ордудан бошагъан сабыкъ аскерлер ве башкъа джумхуриетлерде яшагъан къырымтатарлар йолланды.

1944 сенеси майыс 18 фаджиасы къырымтатар халкъынынъ тарихына сургунлик ве ватан огърунда куреш къурбанларынынъ Хатыра куну оларакъ кирди ве 1960-джы сенелерден берли о кун ер йыл къайд етиле.

What we are to have

Къырымтатар сюргюнлиги 1944 сенеси майыс 18 куню олды.

Мундеридже [гизле] 1 Сюргюнликнинъ тарихий себеплери 2 Сюргюнликни азырлав 3 Сюргюнлик 4 Менбалар 5 Багълантылар Сюргюнликнинъ тарихий себеплери[денъиштир | Вики метнини денъиштир] Къырымтатар халкъынынъ ватандан бутюнлей сюргюн этильгенининъ эсас себеплери Русие девлетининъ Къырым Ханлыгъына нисбетен муреккеп мунасебетлеринден башлана. Сабыкъ Алтын Ордунынъ топракъларына козь аткъан Русие Къазан, Хаджы Тархан, Сибир ханлыкъларыны, Ногъай Ордусыны та XVI асырда запт этти. Ниает, XVIII асырнынъ сонъунда Русие Империясы Къырым Ханлыгъыны да басып алмагъа мувафакъ олды. Чар укюмети Къырымнынъ тамыр халкъыны ярымададан бутюнлей сюрип чыкъармакъ сиясетини дефаларджа омюрге кечирмеге ынтылды, лякин энъ сонъу халкъны Къырымдан яваш-яваш сыкъып чыкъармакъ къарарына кельди. Иште, бойле этип къырымтатар халкъынынъ такъдирине "къара асыр" пейда ола ки, шу юзь йыл девамында (1783 - 1883) халкънынъ сайысы 5-6 кере эксиле.

Чар укюметининъ йыкъылувы ве Къырымда совет акимиетининъ тизилюви вазиетни денъиштирмеди. Аксине, арбий арекетлер, малларны тутып алувлар, продразвёрстка, 1921-1923 сенелерининъ ачлыгъы, колхозлаштырув, сиясий репрессиялар, Русиеден ве Украинадан пек чокъ адамларнынъ Къырымгъа кетирилип ерлештирилюви – бутюн булар къырымтатар халкъынынъ укъукъсызлыгъыны даа зияде феналаштырды ве онынъ сайысынынъ кет-кете эксильмесининъ себеби олды.

Сюргюнликни азырлав[денъиштир | Вики метнини денъиштир] Бу гъаени омюрге кечирмек ичюн ШСДжБнен Алмания арасында дженк башлагъаны имкян догъурды. Къырымнынъ мудафаасындаки мувафакъиетсизлик – о 1941 сенесининъ кузюнде энди бутюнлей алманлар тарафындан ишгъаль этильген эди, - партизан арекетиндеки янълышлыкълар, Къырымнынъ рус эалиси тарафындан "ят" халкъларгъа нисбетен адети узере ишанчсызлыгъы, шубели бакъувы – бутюн булар гуя къырымтатарлар бир къалмай алман ишгъальджилерине берильдилер, оларгъа хызмет эттилер деген сахте, ялан фикирнинъ догъмасына ярдым эттилер. Къырымда партизан арекетининъ реберлери Алексей Мокроусов ве А. Мартынов 1942 сенеси июль айында мемлекетнинъ ёлбашчылыгъына "дагъ ве дагъ яны районларында яшагъан къырымтатарларнынъ эксериети фашистлерге берильдилер", деген ялан, ифтира толу мектюп иле мураджаатта булундылар.

1944 сенеси баарьде даа янъы ишгъальджилерден темизленген Къырымда Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъы (НКВД) ве Девлет Телюкесизлик Халкъ Комиссарлыгъы (НКГБ) тарафындан "диярны антисовет унсурлардан темизлев" баханеси иле фааль суретте чешит тедбирлер кечирильди. Къырымгъа эписи олып 20 бинъ аскер кетирильди. Майыснынъ 10-унда Берия Сталинге шойле сёзлернен мураджаат эте: "Къырымтатарларнынъ совет халкъына къаршы саткъынлыкъ арекетлерини эсапкъа аларакъ ве къырымтатарларнынъ илериде Шуралар Бирлигининъ сынъыр кенарында яшамасы истенильмегенинден келип чыкъып ШСДжБ ИИХК Сизинъ бакъымынъызгъа Девлет Мудафаа Комитетининъ (ГКО) бутюн татарларны Къырымдан сюргюн этмек къарарынынъ лейхасыны теклиф эте". 1944 сенеси майыс 11-де Сталиннинъ имзасынен бутюн къырымтатарларны Къырымдан Озьбекистангъа сюргюн этмек акъкъында махсус къарар чыкъарыла. 1944 сенеси майыс 21-де чыкъарылгъан къарарда исе оларны Русиенинъ базы виляетлерине ерлештирмек хусусында косьтериш бериле.

Апрель айында ве сонъра майыснынъ башында аджеле суретте къырымтатарлар эки кере эсапкъа алыналар. Майыс 10-да ич бир шейден шубеленмеген бир чокъ дагъ ве дагъ яны районларында койлернинъ адамларыны ёлларны тамир ишине айдадылар ве оларны анда бир афта чалыштырдылар. Майыс 18-де исе оларны къоранталарынен, кою-кою иле тувгъан юртларындан шу ёлларнен айдап алып кеттилер. Сюргюнлик арфесинде яни апрельде ве майыснынъ биринджи ярысында къырымтатарлар арасында бутюн эркеклерни "труд армия"гъа алув кампаниясы отькерильди. Сонъундан анълашылгъанына коре, бунынъ себеби – сюргюнлик операциясыны отькергенде, оларгъа къаршылыкъ адам олмамасы козьде тутулгъан. "Труд армия"гъа алынгъан бинълернен адамлар эсасен Русиенинъ шималинде, Уралда ве дигер ерлериндеки лагерьлерге, Къазахистангъа ёллангъанлар. Оларны эсасен ёл япыджылыгъында, заводлар къуруджылыгъында, дагъ ишлеринде чалыштыргъанлар ве оларгъа пек къылынгъанлар. Эгер 1941 сенеси дженк башлагъанынен япылгъан умумий мобилизация къырымтатар къоранталарыны оларнынъ эсас таянчы олгъан эркексиз къалдыргъан олса, алман ишгъали оларнынъ маддий темелини бозгъан олса, "труд армия" сийрек де олса, къоранталарда къалгъан эркеклерни ве осьмюрлерни йыгъыштырып алды ки, узере чокъ балалы олгъан къырымтатар къоранталары бир дередже олса да, оларгъа базана эдилер. Шунынъ ичюн эвлеринден яры ач, яры чыплакъ айдалып чыкъарылгъан къоранталар бу джерьянгъа, бу фаджиагъа энди зайыфлангъан, чаресизленген, икътисадий ве рухий джеэттен сыкъыштырылгъан алда ташландылар ве сюргюнликнинъ биринджи йыллары халкънынъ сонъ дередже къырылгъанынынъ себеплеринден бири де будыр. Сюргюн этильген къырымтатарлар бараджакъ джумхуриетлерде оларны къабул этмеге белли бир азырлыкъ корюльмекте эди. Меселя, Берия Озьбекистан ёлбашчыларындан "Озьбекистан ШСДжде сюргюн этильгенлерни къабул этмек ве оларны ерлештирмек ичюн азырлыкъ ишлери эсасен битирильди", деген эсабат алды.

Сюргюнлик[денъиштир | Вики метнини денъиштир] 1944 сенеси майыс 18 куню танъда къырымтатарларны сюрип чыкъарув операциясы башланды. Бу операцияда иштирак эткенлерден бири А.Веснин о вакъианы шойле хатырлай:

" ...1944 сенеси майыс 9-да бизим арбий къысмымыз "литер" эшелонынен яни бир токътамайып, Къырымгъа кельди... Майыс 17 геджеси бизни аджеле суретте аякъкъа турсаттылар ве чёллер ичинден бир къач саат джаяв кеттик. Саат 3-ни 30 дакъкъа кечкенде Ойсул коюне келип чыкътыкъ ве тек бу ерде бизим мында кельгенимизнинъ себебини – татарларыны сюргюн этеджегимизни айттылар. Кой сарылып алынды ве къол пулемётчылары койнинъ дёрт тарафында ерлештилер, къалгъанлар исе сержант ве забитлер я да "оперативник"лер иле учер-учер олып кой ичине дагъылдыкъ. Операция тамам саба саат 4-те башланды. Биз эвлерге кирип: "Совет акимиети адындан! Ватангъа саткъынлыкъ япкъанынъыз ичюн сиз Шуралар Бирлигининъ башкъа районларына сюргюн этилесинъиз", дедик. Операция кереги киби азырлангъан: койге о къадар американ Форд машналары келип кирди ки, олар койнинъ бутюн эалисини бир кереден энъ якъын демиръёл станциясына алып кеттилер... Бекленильмеген бу шейден акълына зарар кельген бир къартий бирден чёль тарафкъа къачмагъа башлады ве шу ерде пулемёт къуршунлары оны ерге сердилер. Даа эки кунь эвель хастаханеден эвине къайтып кельген укъукъыны талап эткен аякъсыз сакъат татар аскерини сюйреп алып кетип чувал киби машнагъа юварлаттылар... Оларгъа азырланмагъа 20 дакъкъа вакъыт берильди – я къолунен не къадар шей алып олурсынъ. Бунынъ устюне де, ким озь участкасыны тез битирир деп, группалар арасында ярыш отькерильди...

" Бу фаджиалы кунни корьгенлерден бири шойле дей:

" Адамларны эр тарафлы пулемётларнен сарылып алынгъан къабристангъа алып кетип къойдылар. Балаларны ана-бабасындан айырып алып башладылар ве оларгъа сизни атаджакъмыз, балаларны исе балалар эвлерине ёллайджакъмыз дедилер. Бойле этип оларны 3-3,5 саат бири-биринден айры туттылар. Шу вакъыт ичинде базы аналар акъылларыны ойнаттылар. Учь баласы олгъан (уйкени 11 яшында) бир къадын, балалары бири-биринден айырылмасынлар, бир балалар эвине тюшсюнлер, узун йип алып, оларнынъ эллерини бири-бирине багълады". "Къартларгъа ве балаларгъа япылгъан зулум, акъаретни корьген къадынларынынъ базылары эслерини джойдылар. Яш огъланлар – аскерлер оларны, яш ве эсли къадынларны ийлекяр бир азарт иле сокъакъ бою сюйреклеп, сонъ эллеринден, аякъларындан тутып, шакъылдап ыржайып куле-куле машнагъа алып ташлай эдилер. Бойле шейлер тек Балыкълава районынынъ Узунджы коюнде олмагъандыр...

" Эбет, бутюн бу адиселер айны бир вакъытта бутюн Къырымда олгъандыр.

Бутюн бу операция Къырымда майыс 20 куню саат 16-да битирильди: къырымтатарларнен рыкъма-рыкъ олгъан мал вагонларындан ибарет 67 эшелон Шаркъкъа, Орта Асиягъа ве Уралгъа ёлланылды. Эвден чыкъарылгъанда 8 яшында олгъан Паша Халид адамларны насыл ёнетильгенини шойле хатырлай:

" Вагонларгъа юклегенде къоранталарны больдилер. Вагонларда булунгъанлар япылгъан вахшийликни корип шашып-шашмаладылар ве бир шей анълап оламай эдилер... Вагонларда олгъанларынынъ чокъусы къадынлар, къартлар ве балалар эди. Саратовда бизни баржаларгъа юкледилер. Беш куньгедже агъызымызгъа бир шей алмадыкъ. Марий МШССге барып тюшмегендже аш бермедилер.

" ИИХКнинъ эсабатына коре Къырымдан 191 014 къырымтатар чыкъарылгъан, коммунистик фыркъа органларынынъ эсабына коре исе – 194 111 адам. Бойле этип насыл планлаштырылгъан олса, ойле де 47 бинъ къырымтатар къорантасы Къырымдан сюргюн этильди. Дженк биткен сонъ о къоранталаргъа ордудан бошагъан сабыкъ аскерлер ве башкъа джумхуриетлерде яшагъан къырымтатарлар ёлланды.

1944 сенеси майыс 18 фаджиасы къырымтатар халкъынынъ тарихына сюргюнлик ве ватан огърунда куреш къурбанларынынъ Хатыра куню оларакъ кирди ве 1960-джы сенелерден берли о кунь эр йыл къайд этиле.