Qazan Hanlığı
Qazan Hanlığı – 1438–1552 seneleri (bir nice menbalarğa köre 1445-1552) feodal bir devlet.
1438 senesi Altın Ordadan çıqıp ayırılğan birinci hanı Uluğ Muhammed handır. Qazan Hanlığınıñ cerleri başlıca burunğı Edil boyı Bolğarlarınıñ cerlerin biylegen. Ondan soñ Qazan Hanlığına çermiş halqları öz tileklerimen qoşulğan em oruslar ücüm etmege başlağanda çermiş halqı Oruslarğa qarşı, tatarlarman birge soğuşa, bo eki halqnıñ erteden kelgen dostlığını köstere 1552 senesi Oruslar basıp kirgen.
Qazan Hanlığı Halqı
deñiştirQazan Hanlığı köp milletli siyasiy birleşme bolğan. Qazan Hanlığınıñ içinde tatarlar, çuvaşlar çermişler, udmurtlar, başqırtlar yaşağan.
Başqırtlar hanlıqqa azğana boysunğanlar. Şulay da han olarğa özüniñ kişilerin ciberip asker cıyğan soñ, başqırtlar hanğa hızmet etmege mecbur bolğanlar. Udmurt yaqlarında hannıñ ükümeti küçli bolğan şo cerlerniñ özegi bolıp Arça (udmurt) şeeri turğan.
Çuvaşlar da pek boysunmağanlar, lâkin olarnıñ cerlerinde tatar mırzaları oturğanı içün olar da aqça tölemege mecbur qalğan.
İçtimaiy turmuşı
deñiştirQazan cemiyetinde büyük küçke ruhaniyler ve aqsüyekler mensüp bolğan. Divan oturışına kirgen qaracılarman emirler köp biyley almağanlar.
Baylıq ocaları bolğan, Qazan aqsüyekleriniñ qalğan gruppalarına (cıyınlarına) beklermen mırzalar kirgen.
Devlet Tüzülişi
deñiştirQırım Hanlığında bolğanı kibi Qazan hanlığında da devlet cetekçisi Âl-i Cengiz bolğan. Onıñ yaqın keñeşçileri emirler askermen birge cetekçilik etkenler. Şura (divan) resmiy türde de bolsa, hannıñ ükümetini tıyıp turğan qaraca vazifesi nesilden nesilge köçken. Qazan Hanlığında 4 nesil azaları qaraca bola alğanlar.
Qurultay da bolğan, o yalıñız eñ avur vaqıtlarda cıyıla edi. Anda üç top birge bolıp qoşulğan ruhaniyet, sskerler ve halq.
Uluslarman mırzalar idare etkenler, yani Qazan hanlığında burunğı Moğol patşalığınıñ siyasiy tüzülişi yaşağan dep aytsaq yañlış bolmaz.
Dinge kelsek Qazan Hanlığında halqnıñ köbüsi İslâm dinine ışanğanı içün İslâm resmiy din dep qanunda pekitilgen.