'''Çufut Qale''' - [[Bağçasaray]] yanında qadimiy şeer viranesidir. Çufut Qaleniñ tarihiy adları - Qırq Yer, Cever Kermen, Fullı.
Qırq Yerniñ ilk sakinleri - [[alanlar|alan]]-[[sarmatlar]] - mında [[VI asır]]da yaşağan ediler. [[Qaraylar]]nıñ yerleşkeninen qaleninqaleniñ yañı qubbeleri qurulğan ve qapıları yaşalğanyasalğan edi. Qaleniñ yerlesiminibulunğan yerini diqqatqa alğan [[I Hacı Geray]] han [[XV asır]]nıñ ortalarında qale yanında öz qonağını qurdırdıqurdurdı ve telükeli vaqıtlarda qalede buluna edi.
XV asır soñlarında Çufut Qale tolusınen qaraylarnıñ idaresine keçe. Qaleniñ soñsoñki sakinleri onı [[1852 senesi]] terk ettiler.
Qalege şarq qapılarından kirgende, sağoñ tarafta qaya içinde yağmur suvunı toplamaq içün bir havuz oyulğan. Bayırda yel degirmeni bulunmaqta edi. Yolnıñ başqa tarafında dağ ormanı içinde eski qaray mezarlığı yerleşkenbar.
Qapını keçkeninen ziyaretçiler qaray şeerniñ başqa, yañı qısmına kireler. Şimal ve cenüpten şeerni ucurumlaruçurımlar qaplap alalarala. Şeerde bir esas, ana yol (soqaq) olıp başqa soqaqlar ona çıqa edileredi. AnaEsas soqaqnıñ cenüp tarafında belli qaray alimi, seyaatçı şarqşınas [[Avrağam Firkoviç]]niñ (1786-1874) evi bulunmaqtadırtura. Şeer küçük ve ealisiniñ sayısı çoq olğanından evler bir-birine sıqıştırılıp qurula edi, evlerniñ çoqu ekiqatlıeki qatlı edi. [[XVI asır]] soñunda Çufut Qalede 4-5 biñ adam yaşamaqtayaşay edi ve 400-den ziyade ev bar edi. QaynanıñQayanıñ şimal tarafında birden körülmegen bir qapıdan qoba ve qullelerge çıqıla. Mından qaraylar duşman ücümine qarşı ateş acaaça ediler.
Orta qapıdan şeerniñ eski qısmındaki meydan acıla. Meydannıñ sol tarafında taş quyu, sağoñ tarafında - 1346 senesi [[hristian]] mabediniñ qalımtılarında qurulğan caminiñ yıqıntıları bulunmaqtabar. Bundan soñra [[Nenekecan Hanım]] dürbesi körülmektedirkörüle. Bu meydandan üç esas soqaq: Burunçaq (Şarq) soqağı, Orta ve Kenassa soqaqları uzanalaruzana (soqaqlarnıñ adları şartlı olaraq qoyulğan). Kenassa soqağında qaraylarnıñ eki ibadethanesi - Büyük ve KüçükKiçik Kenassalar - yerleşkenbar. Olar XIV ve XVIII asırlarda qurulğan edi. KenasKenassa soqağı KüçükKiçik Qale qapısınen bite. Çufut Qale - Qoba şeerler sırasına kire. Yıqıntılar arasında Nenekecan Hanımnıñ dürbesi yüksek turmaqtatura. Dürbe içinde baştaşta arap yazısınen böyle sözler oyulğan "Bu dürbe [[Altın Ordu]] hanı [[Toqtamış]] hannıñ qızı Nenekecan Hanımnıñ dürbesi. Vefatı 841 s. icriy, ramazan ayı". Nenekecan Hanım aqqında bir çoq efsane, rivayetler bardır. Bir efsanege köre, o, qalede yaşap, bir asker tümenniñ başında bulunıp, cenk vaqtında duşman tarafından öldürilgen edi. Babası onıñ adına dürbe qoydurğan eken. Başqa rivayetke köre Nenekecan Hanım, onı sevgilisinen körgen babasınıñ acuvdanaçuvdan saqlanaraq özüni ucurumdanuçurımdan atqan edi. Böylece ucurumuçurım başında dürbe peyda olğan eken. Qaleniñ bu tarafından Qırım tabiatınıñ acayip manzarası açıla.
