I Meñli Geray: Versiyalar arasındaki farq

[[Altın Ordu]] kibi Qırım hanlığınıñ da eñ büyük meselesi mırzalanıñmırzalarnıñ (yani asılzade sülâle reisleri) devletniñ aqiqiy saibi olğanalarındanolğanlarından doğa edi. Mırzalar arasındaki küreşler, bu sülâlelerniñ bir-birlerine qarşı toplaşıp, ya da qomşu memleketlernen añlaşıp hanlıqta qolaylıqnen bir iç cenkke sebep ola edi. I Meñli Geray [[Şirin]] sülâlesi reisi [[Eminek mırza]] ve Cenevizlerniñ yardımınen 1468-de ekinci kere han oldı. Nur Devlet Şimaliy Kavkazğa qaçtı. Anda o [[Osmanlılar]]nen bağ tutıp, olarnıñ yardımınen tahtnı qaytaracaq oldı. Amma neticede o Cenevizlerniñ esiri oldı.

1475-de Eminek mırza, Cenevizlerinde fitnelemesi neticesine Osmanlılarnen añlaşqanı sebebinden mevkiindenmevzisinden uzaqlaştırılğanıuzaqlaştırılğan zamanvaqıtta mırzalarnı ve sülâlelerni etrafında toplap, isyan etti. Meñli Geraynı qaçmağa mecbur etti, onıñ yerine evelâ qardaşı [[Ayder (han)|Ayder]], bir qaç ay soñra da kene Nur Devlet han oldı. Meñli Giray [[Cenevizler]]ge sığındı, olar Nur Devletnen añlaşıp, onı apis tuttılar. Bir vaqıt soñra Nur Devletnen araları bozulğan Eminek mırza, Cenevizlerge qarşı Osmanlı padişasına muracaat etti. [[Fatih Sultan Mehmed]], bunı fırsat sayıp, [[Gedik Ahmed paşa]]nı quvetli bir donanmaynenflotnen acele Qırımğa yiberdi. [[Kefe]]nen [[Qırım]] yalılarında Cenevizlerniñ tastamam limanlarını zapt ettirdi. Gedik Ahmed Paşa tarafından apisten çıqarılğan Meñli Geray bir añlaşma yasadı ve OsmanlılarnınOsmanlılarnıñ tabiligini qabul etti.

1476-da Altın Ordu hanı Seyyid Ahmed Qırımnı istilâ etti. Meñli Geray [[Qırq Yer]]ge (şimdiki Çufut Qale) sığındı. Altın Ordu hanı, [[Canibek]] adında bir valisini taşlap, memleketine qayttıqaytqan iseolsa deda, bu sefer Nur Devlet Osmanlı imayesinde Qırım hanlığını elge keçirdi. Meñli Geray [[İstanbul]]ğa ketirilip, apis tutıldıtutuldı. Bir vaqıt soñra Qırım sülâlelerniñ başı Eminek mırza, Nur Devlet hanğa qarşı qarğaşalıqlar çıqarıp, padişadan Meñli Geraynıñ yiberilmesini istedi. 1478-de Meñli Geray İstanbuldan yiberilgen ilk han sıfatınen Qırım tahtına kene keldi. Meñli Geraynıñ bu üçünci saltanatı (1478-1514) sırasında Qırım hanlığı sağlam bir şekilde teessüs ettiqurdı.

Meñli Geray hanlıqta evelâ düzenninizamnı sağlağanğayrıdan soñratiklegen soñ, 1484-de Osmanlı padişası [[II Beyazıd]]nıñ [[Aqkerman]] seferine 50 000 Qırım atlısınen qoşulıp Qırım Hanlığını ilk kere Osmanlılarnıñ fetih areketine qattı. Aqkerman seferi neticesinde [[Tuna]] özeni boyunda zapt etkenleri Balta, Tombasar, Qavşan qasabalarınen etrafı Qırım Hanlığına berildi.

1474 senesinde Moskva knâzı [[III İvan]] ile Qırım hanı Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri areketleri neticesinde Rus knâzlığı Altın Ordunıñ vasallığından qurtuldı. 1491 senesi Meñli Geray Altın Ordunı [[Özü özeni|Özü]] ve [[Don]] özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve [[Qara Kermen]] qalesini qurdurdı. 1502 senesi, iyün 28-de I Meñli Geray Altın Ordunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Özü ile [[Edil]] özenleri arasında topraqlarnı öz kontroli altına aldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlendi. Ortaq duşmanları (Altın Ordu) bozğunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve Moskva arasındaki munasebetler yavaş-yavaş kerginleşmege başladı. Rusiye mınavı Hanlıqlar üstündeki tazyikintazıyıqnı bundan soñ, daa çoq arttırdı. Meñli Geray han, ögey oğlu [[Abdüllâtif]]ni Qazan hanı tayinledi. Bir vaqıt soñra Qazan halqı Rus knâzı III İvanğa muracaat etti. Abdüllâtif hannıñ yaramay idaresinden şikâyet etip tahttan qaytarımasınıqaytarılmasını istedi. Abdüllâtif han mevkiindenvazifesinden alınıp yerine qardaşı Muhammed Emin ketirildi. Meñli Geray han, knâz III İvanğa sert bir mektüp yazdı. Qırım Hanlığınen Rusiyeniñ arası açıldı. Mınavı kerginlik, III İvannıñ ölüminden soñ yerine keçken [[İV Vasiliy]] vaqtında yoq oldı, dostluq ilişkilerimunasebeti yañıdan quruldı. Meñli Geray hannınhannıñ apayı Nur Sultan bike, oğlu Abdüllâtifni körmek içün, Meñli Geray handan olğan oğlu Sahib Giray ve üç elçinen beraber, 1508 senesinde Moskvağa ketti. Anda bir ay qaldı. [[Qazan]]ğa han tayinlengen diger oğlu Muhammed Emin hannı Qazanda ziyaret etti. Qayta ekende, Rus çarınıñ sarayında altı ay musafir qaldı.

Meñli Geray han 1511-de [[Lehistan]] qıralınen ittifaq añlaşması yasadı. [[Belarus]] ve [[Ukraina]] üstündeki akimiyet ittasındaniddasından, Lehistan lehine vazgeçti. Lehistan, Qırım Hanlığına senede 15 000 altın bergi berüvni qabul etti. Bu vaqıtta [[Osmanlı Devleti]]nde Sultan [[II Beyazıd]]nıñ oğlu şehzade Selim ([[Yavuz Sultan Selim]]), ağası şehzade Ahmednen veliahtlıq sebebinen cenkke tutuşqan edi. Sultan, balaban oğlunıñ tarafını tutqanı içün, şehzade Selim yeñildi. Qırımğa qaçıp qaynatası Meñli Geray hanğa sığındı. (Eñ yayılğan rivayetke köre Yavuz Sultan Selim hannıñ apayı [[Ayşe Havsa sultan]] Meñli Geray hannıñ qızı ola. Ondan olğan oğlu [[Qanuniy Sultan Suleyman]] handa uzun zaman Kefe sancağında qaldı.) Vaziyetten haberi olğan şehzade Ahmed, Meñli Geray hanğa bir mektüp yiberip, özüne sığınğan qardaşı şehzade Selimni apis eterse, Kefeni ve Qırımnıñ yaqınlarındaki müim bazı qalelerni Qırım Hanlığına taşlacağınıtaşlaycağını bildirdi. Meñli Geray han, mektüpni ketirgen elçige şu cevapnı berdi “Memleketimizge, şerefli bir hanedanıñzadekânnıñ oğlu keldi. Sebep ve maqsadıñıznı añlayamadımañlap olamadım. Rumelige ketmege isterseistese, biz buña niçün ve qadiynasıl mani ola bilemiz? Apis istemek de qardaşlıqqa sıymazsığmaz.” Şehzade Selim daa soñra Meñli Geray hannınhannıñ oğlu [[Saadet Geray]]nıñ refaqatinde ve qorumasında Rumelige keçerildikeçirildi.

Meñli Geray Han; aqıllı, siyasiy körüşleri isabetli bir han edi. Aynı zamanda şair edi. Qıpçaq şivesinde yazğan şiirleri bar edi. [[Bağçasaray]]daki [[Hansaray]]nı yasatmadan evel [[Zıncırlı Medrese]]ni yasattı. Bu onıñ ilimge ve medeniyetke olğan saygısınısayğısını kösterdi. Bu medresede ders berecek müderrislerniñ ve oquycaq talebelerniñ keçimlerini qarşılamaq içün keliri yüksek topraq vaqıf etti. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi, bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mabedine kirip öz başını ilim ögünde iysin”egsin”. Ve han başını iyipegip, birinci medresege kirdi. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtu Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.”