|
'''I Meñli Geray''' ({{Lang-crh-ar|۱خاجى۱منكلى كراىكراى}}) - üçüncüüçünci [[Qırım Hanlığı|Qırım hanıdır]].
[[Image:Mengli bayezid.jpg|thumb|180px|right|I Meñli Geray (ortada) balaban oğlu [[Mehmed I Geray]] (sol yaqta) Osmanlı Padişası Sultan [[Bayezid II]] (oñ yaqta)]]
I Meñli Geray, müstaqilmustaqil Qırım hanlığına temel qoyğan [[I Hacı Geray]]nıñ 8sekiz balasından altıncısı edi. I Hacı Geray Hanhan 1466 senesinde ölgen soñ, 12 seneyıl fetret devri denilgen onıñ balaları arasında devam etken taht qavgalarıqavğaları oldı. Bularnıñ ekserisiçoqusı [[Nur DevletnenDevlet]]nen I Meñli Geray arasında edi. Fetret vaqtında [[Nur Devlet]] dört kere, I Meñli GeraydaGeray ise üç kere han oldı. I Meñli Geraynıñ üç kerede tekmil saltanatı 44 seneyıl yekün tuta.
I Hacı Geray handan soñ ekinci oğlu Nur- Devlet han oldı. Qırımda akimiyet içün onıñ qardaşı Meñli Geray kureşmegeküreşmege başladı, 19671467 senesinde üç ay hanlıq Meñli Gerayğa keçti. Amma ğalebe birden qazanıp olamadı, ve Kefege[[Kefe]]ge qaçtı. Anda [[Cenevizler]] oña yardım ettiler, oñdan da ğayrı, eñ muimüuim olğanı, o Qırımdaki mırzalarnen[[mırza]]larnen kelişti, Qırım sülâleleriniñ ve beyleriniñ yardımına esaslandı.
[[Altın Ordu]] kibi Qırım hanlığınıñ da en balaban meselesi mirzalanıñ ( sülâle reisleri) devletin akikiy saibi olğanalarından doğa edi. Sülâle reisleri arasındaki küreşler, bu sülalelerniñ birbirlerine qarşı toplaşıp, ya da qomşu memleketlernen anlaşıp hanlıkta qolaylıknen bir iç cenkke sebep ola edi. I Meñli Geray Şirin sülalesi reisi Aminek Mirza ve Cenevizlerniñ yardımınen 1968de ekinci kere han oldı. Nur Devlet Şimaliy Qavqazğa qaçtı. Anda o Osmanlılarnen bağ tutup, olarnıñ yardımınen tahtnı qaytaracaq oldı. Amma neticede o Cenevizlerniñ esiri oldı. ▼
▲[[Altın Ordu]] kibi Qırım hanlığınıñ da eneñ balabanbüyük meselesi mirzalanıñmırzalanıñ ( yani asılzade sülâle reisleri) devletindevletniñ akikiyaqiqiy saibi olğanalarından doğa edi. Sülâle reisleriMırzalar arasındaki küreşler, bu sülalelerniñsülâlelerniñ birbirlerinebir-birlerine qarşı toplaşıp, ya da qomşu memleketlernen anlaşıpañlaşıp hanlıktahanlıqta qolaylıknenqolaylıqnen bir iç cenkke sebep ola edi. I Meñli Geray [[Şirin ]] sülalesisülâlesi reisi Aminek[[Eminek Mirzamırza]] ve Cenevizlerniñ yardımınen 1968de1468-de ekinci kere han oldı. Nur Devlet Şimaliy QavqazğaKavkazğa qaçtı. Anda o Osmanlılarnen[[Osmanlılar]]nen bağ tutuptutıp, olarnıñ yardımınen tahtnı qaytaracaq oldı. Amma neticede o Cenevizlerniñ esiri oldı.
1475de Aminek Mirza, Cenevizlerinde fitnelemesi neticesine Osmanlılarnen anlaşğanı sebebinden mevkiinden uzaklaştırılğanı zaman reislerni ve sülalelerni etrafında toplap, isyan etti. Meñli Giraynı qaçmağa mecbur etti, onun yerine evvela qardaşı Ayder, bir-qaç ay sonrada kene Nur Devlet han oldı. Meñli Giray [[Cenevizler]]ge sığındı, olar Nur Devletnen anlaşıp, oñı apis tuttular. Bir vaqit soñra Nur Devletnen araları bızılğan [[Aminek Mirza]], Cenevizlerge qarşı Osmanlı padişasına müracat etti. Fatih Sultan Mehmed, bunu fırsat sayıp, Gedik Ahmed Paşanı quvetli bir donanmaynen acele Qırımğa yiberdi . [[Kefe]]nen [[Qırım]] yalılarında Cenevizlernin tastamam limanların zaptettirdi. [[Gedik Ahmed Paşa]] tarafından apisten çıkarılğan Meñli Giray bir anlaşma yasadı ve Osmanlılarnın tâbîliğin qabul etti. ▼
▲1475de1475-de Eminek Aminek Mirzamırza, Cenevizlerinde fitnelemesi neticesine Osmanlılarnen anlaşğanıañlaşqanı sebebinden mevkiinden uzaklaştırılğanıuzaqlaştırılğanı zaman reislernimırzalarnı ve sülalelernisülâlelerni etrafında toplap, isyan etti. Meñli GiraynıGeraynı qaçmağa mecbur etti, onunonıñ yerine evvelaevelâ qardaşı [[Ayder (han)|Ayder]], bir - qaç ay sonradasoñra da kene Nur Devlet han oldı. Meñli Giray [[Cenevizler]]ge sığındı, olar Nur Devletnen anlaşıpañlaşıp, oñıonı apis tuttulartuttılar. Bir vaqitvaqıt soñra Nur Devletnen araları bızılğanbozulğan [[AminekEminek Mirza]]mırza, Cenevizlerge qarşı Osmanlı padişasına müracatmuracaat etti. [[Fatih Sultan Mehmed ]], bunubunı fırsat sayıp, [[Gedik Ahmed Paşanıpaşa]]nı quvetli bir donanmaynen acele Qırımğa yiberdi . [[Kefe]]nen [[Qırım]] yalılarında Cenevizlernin Cenevizlerniñ tastamam limanlarınlimanlarını zaptettirdizapt ettirdi. [[Gedik Ahmed Paşa ]] tarafından apisten çıkarılğançıqarılğan Meñli GirayGeray bir anlaşmaañlaşma yasadı ve Osmanlılarnın tâbîliğintabiligini qabul etti.
1476' da Altın-Ordu hanı Seyyid Ahmed Qırımnı istila etti. Meñli Geray Qırqyerge(Çufut Qale) sığındı. Altın-Ordu hanı, [[Canibek]] adında bir valisin taşlap, memleketine qayttı ise de, bu sefer Nur Devlet Osmanlı imayesinde Kırım hanlığın elğe keçirdi. Mengli Giray İstanbulğa ketirilip, apis tutuldu. Bir vaqıt sonra Qırım sülalelernin başı Aminek Mirza, Nur Devlet Hanğa qarşı qargaşalıqlar çıkarıp, padişadan Meñli Geraynın yiberilmesin istedi. 1478de Meñli Geray İstanbuldan yiberilgen ilk han sıfatıynen Qırım tahtına kene keldi. Meñli Geraynın bu üçünci saltanatı (1478-1514) sırasında Qırım hanlığı sağlam bir şekilde teessüs etti. ▼
▲1476 ' -da Altın - Ordu hanı Seyyid Ahmed Qırımnı istilaistilâ etti. Meñli Geray Qırqyerge[[Qırq Yer]]ge ( şimdiki Çufut Qale) sığındı. Altın - Ordu hanı, [[Canibek]] adında bir valisinvalisini taşlap, memleketine qayttı ise de, bu sefer Nur Devlet Osmanlı imayesinde KırımQırım hanlığınhanlığını elğeelge keçirdi. MengliMeñli GirayGeray İstanbulğa[[İstanbul]]ğa ketirilip, apis tutuldututıldı. Bir vaqıt sonrasoñra Qırım sülalelerninsülâlelerniñ başı AminekEminek Mirzamırza, Nur Devlet Hanğahanğa qarşı qargaşalıqlarqarğaşalıqlar çıkarıpçıqarıp, padişadan Meñli GeraynınGeraynıñ yiberilmesinyiberilmesini istedi. 1478de1478-de Meñli Geray İstanbuldan yiberilgen ilk han sıfatıynensıfatınen Qırım tahtına kene keldi. Meñli GeraynınGeraynıñ bu üçünci saltanatı (1478-1514) sırasında Qırım hanlığı sağlam bir şekilde teessüs etti.
Mengli Giray. hanlıqta evvela düzenni sağlağan sonra, 1484de Osmanlı Padişası [[II. Beyazıt]]nın [[Aqkerman]] seferine 50.000 Qırım atlısıynen qatılıp Qırım Hanlığın ilk kere Osmanlılarnıñ fetih arekâtına qattı. Aqkerman seferi neticesinde Tuna özeni boyunda zapt etkenleri Balta, Tombasar, Qavşan qasabalarınen etrafı Qırım Hanlığına berildi. ▼
▲MengliMeñli Giray.Geray hanlıqta evvelaevelâ düzenni sağlağan sonrasoñra, 1484de1484-de Osmanlı Padişasıpadişası [[II . Beyazıt]] nınnıñ [[Aqkerman]] seferine 50 . 000 Qırım atlısıynenatlısınen qatılıpqoşulıp Qırım HanlığınHanlığını ilk kere Osmanlılarnıñ fetih arekâtınaareketine qattı. Aqkerman seferi neticesinde [[Tuna ]] özeni boyunda zapt etkenleri Balta, Tombasar, Qavşan qasabalarınen etrafı Qırım Hanlığına berildi.
1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı Ibraimniñ tul qarısı [[Nur Sultan]]nen evlene. Bu evlenmeden em Qırım em de Qazan veliahdı Sahib Geray (1481-1551) doğdı. Onıñnen beraber Qırımğa [[Manğıt]] ve [[Secevüt]] qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz künbatar taraftaki topraqlarğa yerleştiler. ▼
▲1485 senesi I Meñli Geray [[Qazan Hanlığı|Qazan hanı ]] Ibraimniñİbraimniñ tul qarısıapayı [[Nur Sultan]]nen evlene. Bu evlenmeden em Qırım , em de Qazan veliahdı [[I Sahib Geray |Sahib Geray]] (1481-1551) doğdı. Onıñnen beraber Qırımğa [[Manğıt]] ve [[Secevüt]] qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden[[Canköy]]den biraz künbatarkünbatı taraftaki topraqlarğa yerleştiler.
1474 senesinde Moskova knyazı [[İvan III]] ile Qırım Hanı Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri arekatları neticesinde Rus knyazlığı Altın Ordunıñ vasallığından qurtuldı. 1491 senesi Meñli Geray Altın Ordunı Özü ve Don özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve [[Qara Kermen]] qalesini qurdı. 1502 senesi, iyün 28. I Meñli Geray Altın Ordunın hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Dnepr ile İtil özenleri arasında topraqlarnı öz kontrolü altına aldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlendi. Ortaq düşmanları (Altın Ordu) bozgunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve Moskova arasındaki münasibetler yavaş yavaş kerginleşmege başladı. Rusiye mınav Hanlıqlar üstündeki tazyikin bundan soñ, daa çok arttırdı. Meñli Geray Han, üvey oğlu Abdüllâtifni Qazan Hanı tâyin etti. Bir vaqıt sonra Qazan halkı, Rus Knyazı III İvanğa başvurdu. Abdüllâtif Hannıñ kötü idâresinden şikâyet etip tahttan qaytarımasın istedi. Abdüllâtif Han mevkiinden alınıp yerine qardaşı Memet Emin ketirildi. Meñli Geray Han, Knyaz III İvanğa sert bir mektup yazdı. Qırım Hanlığıynen Rusiyenin arası açıldı. Mınav kerginlik, III İvanın ölümünden son yerine keçgen [[IV Vasil]] vaqıtında yoq oldı, dostluk ilişkileri yañıdan quruldu. Meñli Geray Hannın apayı Nur Sultan Bike, oğlu Abdüllâtifni körmek içün, Meñli Geray Handan olğan oğlu Sâhib Giray ve üç elçinen beraber, 1508 senesinde Moskovağa ketti. Anda bir ay qaldı. [[Qazan]]ğa Han tâyin etilgen diğer oğlu Memet Emin Hannı Qazanda ziyâret etti. Qayta ekende, Rus çarının sarayında 6 ay misâfir qaldı. ▼
▲1474 senesinde MoskovaMoskva knyazıknâzı [[ İvan III İvan]] ile Qırım Hanıhanı Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri arekatlarıareketleri neticesinde Rus knyazlığıknâzlığı Altın Ordunıñ vasallığından qurtuldı. 1491 senesi Meñli Geray Altın Ordunı [[Özü özeni|Özü]] ve [[Don ]] özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve [[Qara Kermen]] qalesini qurdıqurdurdı. 1502 senesi, iyün 28 .-de I Meñli Geray Altın OrdunınOrdunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı DneprÖzü ile İtil[[Edil]] özenleri arasında topraqlarnı öz kontrolükontroli altına aldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlendi. Ortaq düşmanlarıduşmanları (Altın Ordu) bozgunğabozğunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve MoskovaMoskva arasındaki münasibetlermunasebetler yavaş -yavaş kerginleşmege başladı. Rusiye mınavmınavı Hanlıqlar üstündeki tazyikin bundan soñ, daa çokçoq arttırdı. Meñli Geray Hanhan, üveyögey oğlu Abdüllâtifni[[Abdüllâtif]]ni Qazan Hanıhanı tâyin ettitayinledi. Bir vaqıt sonrasoñra Qazan halkı,halqı Rus Knyazı knâzı III İvanğa başvurdumuracaat etti. Abdüllâtif Hannıñhannıñ kötüyaramay idâresindenidaresinden şikâyet etip tahttan qaytarımasınqaytarımasını istedi. Abdüllâtif Han han mevkiinden alınıp yerine qardaşı MemetMuhammed Emin ketirildi. Meñli Geray Hanhan, Knyaz knâz III İvanğa sert bir mektupmektüp yazdı. Qırım HanlığıynenHanlığınen RusiyeninRusiyeniñ arası açıldı. MınavMınavı kerginlik, III İvanınİvannıñ ölümündenölüminden sonsoñ yerine keçgenkeçken [[ IVİV VasilVasiliy]] vaqıtındavaqtında yoq oldı, dostlukdostluq ilişkileri yañıdan qurulduquruldı. Meñli Geray Hannınhannın apayı Nur Sultan Bikebike, oğlu Abdüllâtifni körmek içün, Meñli Geray Handanhandan olğan oğlu SâhibSahib Giray ve üç elçinen beraber, 1508 senesinde MoskovağaMoskvağa ketti. Anda bir ay qaldı. [[Qazan]]ğa Han tâyinhan etilgentayinlengen diğerdiger oğlu MemetMuhammed Emin Hannıhannı Qazanda ziyâretziyaret etti. Qayta ekende, Rus çarınınçarınıñ sarayında 6altı ay misâfirmusafir qaldı.
Meñli Geray Han 1511de [[Lehistan]] kralınen ittifak anlaşması yasadı. Aq Rusiye ve [[Ukrayina]] üstündeki âkimiyet ittasından, Lehistan lehine bazkeçti. Lehistan, Qırım Hanlığına senede 15.000 altın bergi bermeni kabul etti. Bu vaqıtta Osmanlı Devletinde Sultan Ekinci Beyazıd Hannıñ oğlu Şehzâde Selim( [[Yavuz Sultan Selim]]), ağası Şehzâde Ahmednen veliahtlık sebebiynen cenkke tutuşğan edi. Sultan, balaban oğlunıñ tarafın tutğanı içün, Şehzâde Selim yenildi. Qırımğa qaçıp qaynatası Meñli Geray Hanğa sığındı. (En yayılğan rivayetge köre Yavuz Sultan Selim Hannıñ apayı [[Ayşe Havsa Sultan]] Meñli Geray Hannın qızı ola. Ondan olğan oğlu [[Kanuni Sultan Süleyman]] Handa uzun zaman Kefe sancağında qaldı) Durumdan haberi olğan Şehzâde Ahmed, Meñli Giray Hanğa bir mektup yiberip, özüne sığınğan qardaşı Şehzâde Selimni apis eterse, Kefeni ve Qırımnıñ yaqınlarındaki müim bâzı qalelerni Qırım Hanlığına taşlacağın bildirdi. Meñli Geray Han, mektubnu ketirgen elçige şu cevapnı berdi “Memleketimizge, şerefli bir hânedânın oğlu keldi. Sebep ve maqsatıñıznı añlayamadım. Rumelige ketmek isterse, biz buña niçün ve qadiy mani olabilemiz? Apis istemek de qardaşlıqqa sıymaz.” Şehzâde Selim daa sonra Meñli Geray Hannın oğlu Saadet Giraynıñ refaqatinde ve qorumasında Rumelige keçirildi. ▼
▲Meñli Geray Hanhan 1511de1511-de [[Lehistan]] kralınenqıralınen ittifak anlaşmasıittifaq añlaşması yasadı. Aq Rusiye[[Belarus]] ve [[ UkrayinaUkraina]] üstündeki âkimiyetakimiyet ittasından, Lehistan lehine bazkeçtivazgeçti. Lehistan, Qırım Hanlığına senede 15 . 000 altın bergi bermeniberüvni kabulqabul etti. Bu vaqıtta [[Osmanlı DevletindeDevleti]]nde Sultan Ekinci[[II Beyazıd Hannıñ]]nıñ oğlu Şehzâdeşehzade Selim ( ([[Yavuz Sultan Selim]]), ağası Şehzâdeşehzade Ahmednen veliahtlıkveliahtlıq sebebiynensebebinen cenkke tutuşğantutuşqan edi. Sultan, balaban oğlunıñ tarafıntarafını tutğanıtutqanı içün, Şehzâdeşehzade Selim yenildiyeñildi. Qırımğa qaçıp qaynatası Meñli Geray Hanğahanğa sığındı. ( EnEñ yayılğan rivayetgerivayetke köre Yavuz Sultan Selim Hannıñhannıñ apayı [[Ayşe Havsa Sultansultan]] Meñli Geray Hannınhannıñ qızı ola. Ondan olğan oğlu [[ KanuniQanuniy Sultan SüleymanSuleyman]] Handahanda uzun zaman Kefe sancağında qaldı .) DurumdanVaziyetten haberi olğan Şehzâdeşehzade Ahmed, Meñli GirayGeray Hanğahanğa bir mektupmektüp yiberip, özüne sığınğan qardaşı Şehzâdeşehzade Selimni apis eterse, Kefeni ve Qırımnıñ yaqınlarındaki müim bâzıbazı qalelerni Qırım Hanlığına taşlacağıntaşlacağını bildirdi. Meñli Geray Hanhan, mektubnumektüpni ketirgen elçige şu cevapnı berdi “Memleketimizge, şerefli bir hânedânınhanedanıñ oğlu keldi. Sebep ve maqsatıñıznımaqsadıñıznı añlayamadım. Rumelige ketmekketmege isterse, biz buña niçün ve qadiy mani olabilemizola bilemiz? Apis istemek de qardaşlıqqa sıymaz.” ŞehzâdeŞehzade Selim daa sonrasoñra Meñli Geray Hannınhannın oğlu [[Saadet GiraynıñGeray]]nıñ refaqatinde ve qorumasında Rumelige keçirildikeçerildi.
Meñli Geray Han; aqıllı , siyasiy körüşleri isâbetli bir han edi. Aynı zamanda şair edi. Qıpçaq şivesinde yazğan şiirleri bar edi. Bağçasaraydaki Hansaraynı yasatmadan evvel [[Zıncırlı Medrese]]ni yasattı. Bu onın ilimge ve kültürge olğan saygısıñ kösterdi. Bu medresede ders berecek müderrislerniñ ve oqucak talebelerniñ keçimlerin qarşılamaq içün geliri yüksek topraq vakf etti. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi, bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mebatına kirip öz başını ilim ögünde iysin”. Ve han başını iyip, birinci medresege kirdi. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtı Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.” ▼
Meñli Geray Han, 1514 senesinde vefat etti. Yasatğan Zıncırlı Medrese qatındaki türbesinde topraqğa berildi. ▼▲Meñli Geray Han; aqıllı , siyasiy körüşleri isâbetliisabetli bir han edi. Aynı zamanda şair edi. Qıpçaq şivesinde yazğan şiirleri bar edi. Bağçasaraydaki[[Bağçasaray]]daki Hansaraynı[[Hansaray]]nı yasatmadan evvelevel [[Zıncırlı Medrese]]ni yasattı. Bu onın onıñ ilimge ve kültürgemedeniyetke olğan saygısıñsaygısını kösterdi. Bu medresede ders berecek müderrislerniñ ve oqucakoquycaq talebelerniñ keçimlerinkeçimlerini qarşılamaq içün gelirikeliri yüksek topraq vakfvaqıf etti. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi, bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mebatınamabedine kirip öz başını ilim ögünde iysin”. Ve han başını iyip, birinci medresege kirdi. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtıyurtu Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.”
▲Meñli Geray Hanhan, 1514 senesinde vefat etti. YasatğanYasatqan Zıncırlı Medrese qatındaki türbesindedürbesinde topraqğatopraqqa berildi.
| 