Qırımtatar tili: Versiyalar arasındaki farq

|[[Qırım|Qırım]] ([[Ukraina|Ukraina]]), [[Özbekistan|Özbekistan]], [[Türkiye|Türkiye]], [[Romaniya|Romaniya]], [[Bulğaristan|Bulğaristan]]

| [[Şarqiy Avrоpa|Şarqiy Avrоpa]], [[Ğarbiy Asiya|Ğarbiy Asiya]], [[Merkeziy Asiya|Merkeziy Asiya]]

| valign="top"| [[Latin elifbesi|latin elifbesi]], [[Kirill elifbesi|kirill elifbesi]]

|[[Altay tilleri|Altay tilleri]]<br />

&nbsp;&nbsp;[[Qıpçaq tilleri|Qıpçaq tilleri]], [[Oğuz tilleri|Oğuz tilleri]]

|[[ISO 639|ISO 639]]-1||yоq

'''Qırımtatar tili''' ya da '''qırım tili''' — [[qırımtatarlarQırımtatarlar|qırımtatarlarnıñ]] tilidir, [[Altay tilleri|Altay tilleriniñ ailesine]] kirgen [[Türkiy tiller|türkiy tillerge]] mensüp. Yazı tili [[latinLatin urufatı|latin]] ve [[kirillKirill urufatı|kirill]] urufatlarınıñ esasındadır.

Sabıq [[ŞSCB|ŞSCB]] territoriyasındaki qırımtatarca laf etkenlerniñ umumiy sayısı tahminen 350 biñ kişi, olardan 250 biñ kişi Qırımda otura. [[Bulğaristan|Bulğaristanda]] ve [[Romaniya|Romaniyada]] — 30 biñge yaqın. [[Türkiye|Türkiyedeki]] qırımtatarca laf etkenlerniñ sayısı aqqında işançlı malümat yoq.

Qırımtatarlar üç subetnik gruppasından er birisiniñ ([[Tatlar|tatlar]], [[Noğaylar|noğaylar]] ve [[Yalıboylular|yalıboylular]]) öz şivesi bar.

* Yalıboylu (cenübiy) şivesi oğuz tillerine mensüp ve [[türkTürk tili|türk tiline]] pek yaqındır. İşbu şive türkçeniñ şivelerine baqqanda edebiy türkçeden az farqlı. Yalıboylu şivesiniñ daa da böyle hususiyeti bar ki, onda bayağı [[yunanYunan tili|yunan]] ve bir qaç [[italyanİtalyan tili|italyan]] alınmaları bar.

* Çöl (şimaliy, noğay) şivesinde noğaylar laf eteler, o qıpçaq tillerine mensüp olıp [[qaraçayQaraçay-balqar tili|qaraçay-balqar]], [[noğayNoğay tili|noğay]] ve [[qımıqQımıq tili|qımıq]] tillerine yaqın. Çöl şivesinde Romaniyadaki, Bulğaristandaki qırımtatarlar em de Türkiyedeki qırımtatarlarnıñ çoqusı laf eteler.

* Eñ ziyade darqalğan orta yolaq (tat) şivesinde Qırım [[Qırım dağları|dağ]] ve dağ aldı rayonlarından çıqmalar laf eteler. Bu şive yuqarıda añılğan eki şive içün arasındakidir. Onda em qıpçaq, em de oğuz hususiyetleri mevcut. Şimdiki edebiy qırımtatar tiliniñ esasıdır. Oğuzlaşmasına baqmadan orta yolaq şivesi [[kumanKuman tili|kuman tiliniñ]] devamıdır, bu tilde [[XIV|XIV]] asırda Qırımda laf ettiler ([[Codex Cumanicus|Codex Cumanicus]] yazı abidesi yazılğan tildir).

Bazı alimler [[Qırım hanlığı|Qırım hanlığınıñ]] territoriyasında teşkil olğan diger milletlerniñ türkiy tillerini qırımtatar tiliniñ [[Etnolekt|etnolekt]]leri olaraq köreler. Bular [[Qaray tili|qaray tiliniñ]] qırım şivesi, [[Qırımçaq tili|qırımçaq]] ve [[urumUrum tili|urum]] tilleri. Qaray tiliniñ qırım variantı ve qırımçaq tili edebiy qırımtatar tilinden tek telâffüz bazı hususiyetlerinen ve [[İvrit|ivrit]] alınmalarınen farqlana. Yuqarıda yazılğan etnolektlerge köre urum tili qırımtatar tilinden ziyade farqlana. Urum tilinde çoq yunan alınması ve qırımtatarcada mevcut olmağan mahsus sesler bar. [[Qaraylar|Qaraylar]], [[Qırımçaqlar|qırımçaqlar]] ve [[Urumlar|urumlar]] öz tilleri mustaqil dep israr eteler.

Qırımtatar tiliniñ zemaneviy tarihı [[XIX asır|XIX asır]] soñunda meşur maarifçi [[İsmail Gasprinskiy|İsmail Gasprinskiy]] faaliyeti ile başlandı. Qırım Rus İmperiyasi terkibine kirsetilgeninden berli qırımtatar medeniyeti bir asır tüşkün alda bulunmaqta edi. Gasprinskiy onıñ yañıdan yaratıluvına yardım etti. Aslında Gasprinskiy qırımtatar edebiy tilini yarattı. Şu tilniñ esası yalıboylu şivesi edi.

[[1928|1928]] senesi Qırımda ötkerilgen tilşınaslıq konferentsiyası orta yolaq şivesi esasında yañı edebiy til yaratmağa qarar çıqardı, çünki işbu şive tatlardan başqa em noğaylar, em de yalı boylular içün añlayışlıdır.

Adeti üzre qırımtatar tilini qıpçaq-kuman gruppasına kirseteler. Aynı şu gruppağa [[qaraçayQaraçay-balqar tili|qaraçay-balqar]], [[qımıqQımıq tili|qımıq]] ve [[Qaray tili|qaray]] tilleri kireler. Faqat evel qayd etilgenine köre orta yolaq şivesi (edebiy tilniñ esası) qıpçaqnen oğuz tilleri arasındakidir, bu sebepten böyle tasnif o qadar korrekt degil.

1928 senesine qadar qırımtatar tili içün [[arapArap urufatı|arap urufatı]], 1928-den 1939 senesine qadar [[latinLatin urufatı|latin]] («yañı türk elifbesi» (YTE), Yanalif olaraq belli), 1939 senesinden berli — [[kirillKirill urufatı|kirill]] urufatı qullanıldi. 1990 senelerinden berli 1997 senesi Qırım Yuqarı Şurası qararınen tasdıq etilgen latin urufatına yavaş-yavaş keçüv yapılmaqta. İşbu urufat 1930 seneleri qullanılğan urufattan farqlana, onıñ aslı – Q ile Ñ ilâve ariflerli türk urufatıdır. Şimdiki zamanda em kirill, em de latin urufatları qullanılalar. Şunı qayd etmek kerek ki, internette esasen latin urufatı işletile, faqat kitaplar, mecmualar ve ilâhre ekseriy allarda kirill urufatınen basıla.

* [[Kuman tili|Kuman tili]]