İnternet: Versiyalar arasındaki farq

Content deleted Content added
Deñiştirme tasviri yoq
Deñiştirme tasviri yoq
2 satır:
[[Fayl:Поширення_Інтернет-шлюзів_2011.png|right|thumb|250x250px|10.000 sakinge İnternet ağına kiriş noqtalarınıñ sayısı]]
[[Fayl:InternetPenetrationWorldMap.svg|right|thumb|250x250px|Memleket ealisinden İnternet qullanıcılarınıñ fayızlarda sayısı (2015)]]
'''İnternet''' ({{Lang-en|Internet}}<nowiki/>den ''Internet'') ''halqara kompyuter ağı'', ''bütünağ'', (sözü-sözüne) ''- "ağlarara'', ''ağlararalıq''") - İnternet protokollar taqımına esaslanğan birleşken kompyuter ağlarınıñ umumdünya sisteması, o, İnternet protokollar taqımına esaslana. İnternetniİnternetke ağlar ağı da dep adlandıralardeyler, çünki o, millionlarnen yerli ve global şahsiy, cemaat, akademik, iş ve ükümet ağlarından teşkil olunıp, özara bağlı ola ve çeşit türlü telli, optik ve telsiz tarzfenliklernitehnologiyaları qullana. Ağlarara dünya qadarİnternet, malümat ihtiayatıresurs ve hızmetleriniñ, misal içün (Bütündünya örümçekniñörümçek (-{World Wide Web — WWW}-), özara bağlı gipermetin vesiqaları ve e-poştapoçta kibilerniñkibi) yerleşmesi içün maddiy temeldir.
 
2019 senesindeki vaziyetine köre Yer ealisiniñ çoqusı İnternet ağından faydalana bile<ref>{{Cite web|title=ООН: 4,1 мільярда людей у світі підключені до інтернету|url=https://www.radiosvoboda.org/a/news-oon-internet/30254946.html|website=Радіо Свобода|accessdate=2020-08-25|language=uk}}</ref>.
 
== Ad ==
Kündelik tilinde, küçük arfinen internet (laq. ''inet, netri'') sözü, sıqça İnternetniñ maddiy bağı manasında degil, Bütündünya örümçegi (Bütünağ) (''bütündünya (global) ağ, dünya örümçegi'') ve içinden faydalanılabilgenfaydalanıla bilgen malümat manasında qullanıla.  Bu qullanuvnı [[Radio|"radio]]" ve "[[Radio|"telekörüv"]]" ıstılalarınen parallel keçirip añlatmaq mümkün.
 
[[Ukrain tili|Ukrain tilinde]] yazılğan menbalarda, ingliz tilinden sözme-söz Ağlararalıq ({{Lang-en|inter}}<nowiki/>inter — arasında, ortada ve net — ağ) dep tercime etilir. Resmiy olmağan ve meslekiy müitte ''ağ, teneta, netri'' kibi ıstılalar rastkele.
 
== Qurulış ==
İnternetniñ merkeziy idaresi, qullanuv ya da kiriş qaideleri yoqtır. Er bir teşkil etici ağ özüniñ şahsiyhususiy standartlarını tayin ete. İnternet Protokolınıñ adres alanını ve Domen adlarınıñ sistemasını qullanuv qaideleri merkeziy tayin etile. Bunı Adlar ve nomerlernomeralar berüv İnternet-korporatsiyası ({{Lang-en|Internet Corporation for Assigned Names and Numbers}}''Internet Corporation for Assigned Names and Numbers'', ya da ''-{ICANN}-''), baş ofisi AQŞta olğan ticariy sayılmağanolmağan bir teşkilât idare ete. Esas protokollarına (-{IPv4}- ve -{IPv6}-) tehnikiy temel qoyuv ve standartlaşuvnı [[IETF|-{Internet Engineering Task Force}-]] (-{IETF}-) - ticariy olmağan bir teşkilât, yani leyhalayıcılar, alimler, ağlar operatorları ve hızmet bericileriniñ açıq halqara bir cemaatçılığı alıp bara.
 
Ağ, -{IP}- protokolını qullanuvdan ve malümat paketini marşrutlaştıruvdan qurulğan. Bugünki künde İnternet global cemiyetiniñ malümat boşluğını yaratuvda müim rol oynay, websaytlarveb saytları ve bir çoq malümat berici sistema (protokol)larınıñ maddiy temeli ola.
 
== Tarih ==
[[1962]] senesi [[Amerika Qoşma Ştatları|AQŞ]] yetekçiYetekçi mudafaa araştıruv leyhaları Agentliginiñagentliginiñ ({{Lang-en|Defense Advanced Research Projects Agency, DARPA}}''Defense Advanced Research Projects Agency, DARPA'') başı JosephCozef LickliderLiklider ([[1915]]—[[1990]]) Bütündünya kompyuter ağı fikrini bildirdi. [[1969]] senesi AQŞ Mudafaa nazirligi, cenk vaziyetinde işançlı malümat berüv sistema yaratmaq maqsadı olacaq bir leyhanı işlep çıqarmağa başlağan. -{DARPA}- agentligi buña bir kompyuter ağını işlep çıqarmağa teklif etken. İşlep çıqaruv, [[Los Anceles|Los Angeles]]<nowiki/>niñteki [[Kaliforniya universiteti]], Standford[[Stendford Tedqiqattedqiqat merkezi]], [[Yuta]] ştatı universiteti]] ve [[Santa BarbaradakiBarbara]]daki [[Kaliforniya]] ştatı universitetineuniversiteti]]ne avale etilgen. Bu ağğaağnıñ adı -{ARPANET}- ({{Lang-en|Advanced Research Projects Agency Network}}''Advanced Research Projects Agency Network''&nbsp;— Yetekçi araştıruv agentligi ağı) adıdep berilgenqoyulğan. Leyha çerçivesinde ağ bu müessiselerni birleştirdi. Bütün işler Mudafaa nazirligi esabına yapılğan. -{ARPANET}- faal ösmege ve ilerilemege başladı, onı türlü ilim saadaki alimler ketken sayın daa da keñ qullanmağa başladılar.
 
İlk ARPANET serveri [[1969]] senesi ilk küz ayınıñ 1-inde Los Angelesteki Kalifornia universitetinde qoyulğan edi. ‘Honeywell 516’ kompyuterniñ 12 kilobait operativ zeini bar edi.
 
[[1971]] senesine qadar ağdan e-poştanı yollamaq içün ilk programma işlep çıqarılıp, birden pek mot olğan.
 
İlk -{ARPANET} serveri [[1969]] senesi ilk küzkiraz ayınıñ 1-inde Los AngelestekiAncelesteki Kalifornia universitetinde qoyulğan edi. ‘Honeywell‘-{Honeywell 516’516}-’ kompyuterniñkompyuteriniñ 12 kilobaitkilobaytlıq operativ zeiniafızası bar edi.
1970 senelerniñ başına 200-ge yaqın boğçanı birleştirgen edi.
 
[[1971]] senesine qadar ağdan e-poştanıpoçtanı yollamaq içün ilk programma işlepişlenip çıqarılıp, birden pek mot olğan.
[[1973]] senesi transatlantik tel vastasınen ağğa [[Büyük Britaniya|Büyük Britanya]] ve [[Norvegiya|Norveçten]] ilk çetel teşkilâtlar qoşulğan edi - ağ halqara oldı.
 
1970 senelerniñ başına 200-ge yaqın boğçanıtüyümni birleştirgen edi.
1970 seneleri ağ umumen e-poştanı yollamaq içün qullanıla edi, o vaqıt da ilk e-poştalarnı tarqatuv cedvelleri, haber gruppaları ve ilân levhaları peyda oldı. Lâkin o vaqıtları ağ, diger tehnik standartlar esasında qurulğan ağlarnen daa qolay tesir etip olamay edi. 1970 senelerniñ soñuna qadar malümat berüv protokolları faal inkişaf etip, [[1982]]—[[1983]] seneleri standartlaştırılğan edi.
 
[[1973]] senesi transatlantik tel vastasınen ağğa [[Büyük Britaniya|Büyük Britanya]] ve [[Norvegiya|Norveçten]]dan ilk çetel teşkilâtlar qoşulğan edi - ağ halqara oldı.
[[1983]] senesi [[Yanvar 1|qara qış ayınıñ 1-inde]] ARPANET ağı, NCP protokolından TCP/IP protokolına keçken, aynı şu protokol, ağlarnı birleştirmek içün, alâ bugüngece muvafaqiyetle qullanıla. Tamam 1983 senesi ARPANET ağına 'İnternet' ıstılası pekitilgen.
 
1970 seneleri ağ umumen e-poştanıpoçtanı yollamaq içün qullanıla edi, o vaqıt da ilk e-poştalarnıpoçtalarnı tarqatuv cedvelleri, haber gruppaları ve ilân levhaları peyda oldı. Lâkin o vaqıtları ağ, diger tehnik standartlar esasında qurulğan ağlarnen daa qolay tesir etip olamay edi. 1970 senelerniñ soñuna qadar malümat berüv protokolları faal inkişaf etip, [[1982]]—[[1983]] seneleri standartlaştırılğan edi.
1980 seneleri AQŞ Milliy ilim vaqufınıñ esas ağına ükümet para ayıruvı, em de bütün dünyada diger ticariy esas ağlarğa şahsiy para ayıruv, yañı ağlar tarzfenligini işlep çıqaruvda iştirak etüvge ve bir çoq ağnıñ birleşüvine ketirgen. Halqara ağınıñ 1990 seneleri ticariyleştirüvi onı mot olmasına ve insannıñ aman-aman er bir zemaneviy ayat saasına kirsetilmesine ketirgen.
 
[[1983]] senesi [[Yanvar 1|qara qış ayınıñ 1-inde]] -{ARPANET}- ağı, -{NCP}- protokolından -{TCP/IP}- protokolına keçken, aynı şu protokol, ağlarnı birleştirmek içün, alâ bugüngece muvafaqiyetlemuvafaqiyetnen qullanıla. Tamam 1983 senesi -{ARPANET}- ağına 'İnternet' ıstılası pekitilgen.
[[1984]] senesi domen adları sisteması (ingl. Domain Name System, DNS) işlep çıqarılğan. Aynı şu vaqıt ARPANET ağınıñ ciddiy bir raqibi peyda olğan - AQŞ Milliy ilim vaqufı (NSF), universitetlerara NSFNet ({{Lang-en|National Science Foundation Network}}''National Science Foundation Network'') ağına temel qoyıp, ufaq-tüfek, şu cümleden o vaqıtları belli Usenet ve Bitnet kibi ağlarından şekillendirilgen ve ARPANET-ten daa çoq keçirüv qabiliyetli olğan edi. Bu ağğa bir yılda 10 biñge yaqın kompyuter qoşulğan; ‘İnternet’ unvanı yavaştan NSFNet-ke keçmege başlağan.
 
1980 seneleri AQŞ Milliy ilim vaqufınıñvaqfınıñ esas ağına ükümet para ayıruvı, em de bütün dünyada diger ticariy esas ağlarğa şahsiy para ayıruv, yañı ağlar tarzfenliginitehnologiyasını işlep çıqaruvda iştirak etüvge ve bir çoq ağnıñ birleşüvine ketirgen. Halqara ağınıñ 1990 seneleri ticariyleştirüvi onı mot olmasına ve insannıñ aman-aman er bir zemaneviy ayat saasına kirsetilmesine ketirgen.
[[1988]] senesi icat etilgen Internet Relay Chat (IRC) protokolı sayesinde İnternette aqiqiy zamanda qonuşmaq imkânı yaratıldı (çat).
 
[[1984]] senesi domen adları sisteması (ingl. {{lang-en|Domain Name System, DNS}}) işlepişlenip çıqarılğan. Aynı şu vaqıt -{ARPANET}- ağınıñ ciddiy bir raqibi peyda olğan - AQŞ Milliy ilim vaqufıvaqfı (-{NSF}-), universitetlerara -{NSFNet}- ({{Lang-en|National Science Foundation Network}}''National Science Foundation Network'') ağına temel qoyıp, ufaq-tüfek, şu cümleden o vaqıtları belli -{Usenet}- ve -{Bitnet}- kibi ağlarından şekillendirilgen ve -{ARPANET}--ten daa çoq keçirüv qabiliyetli olğan edi. Bu ağğa bir yılda 10 biñge yaqın kompyuter qoşulğan; ‘İnternet’ unvanı yavaştan -{NSFNet}--ke keçmege başlağan.
[[1989]] senesi [[Avropa|Avropada]], Avropa özek tedqiqatı merkeziniñ (CERN) divarlarında, örümçek kontseptsiyası peyda olğan. Onı meşur britaniyalı alim [[Tim Berners-Li]] teklif etken edi, o, endi eki yıl devamında HTTP protokolını, HTML gipermetinli belgileriniñ tilini ve URI identifikatorlarını işlep çıqara edi.
 
[[1988]] senesi icat etilgen -{Internet Relay Chat (IRC)}- protokolı sayesinde İnternette aqiqiy zamanda qonuşmaq imkânı yaratıldı (çat).
1990 senesi ARPANET ağı mevcutlığını toqtatqanınen, NSFNet-ke reqabetini yutturdı. 1992 senesi Sprint Corporation şirketi İnternetke bağlanmaq hızmetini bir modem ve telefon ağı ({{Lang-en|dial-up access}}<nowiki/>dial-up access) yardımınen ilk olaraq bermege başladı<ref>{{Cite web|url=http://h-net.msu.edu/cgi-bin/logbrowse.pl?trx=vx&list=edtech&month=9207&week=&msg=An61j4s0%2BR1UHNuEZOgGfw&user=&pw=|website=h-net.msu.edu|date=31 July 1992|title=H-Net Discussion Networks – SprintLink Commercial Availability Announced|language=en|accessdate=9 липня 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305153637/http://h-net.msu.edu/cgi-bin/logbrowse.pl?trx=vx&list=edtech&month=9207&week=&msg=An61j4s0%2BR1UHNuEZOgGfw&user=&pw=|archivedate=5 березня 2016}}</ref>.
 
[[1989]] senesi [[Avropa|Avropada]]da, Avropa özek tedqiqatı merkeziniñ (-{CERN}-) divarlarında, örümçek kontseptsiyası peyda olğan. Onı meşur britaniyalı alim [[Tim Berners-Li]] teklif etken edi, o, endi eki yıl devamında -{HTTP}- protokolını, -{HTML}- gipermetinli belgileriniñ tilini ve URI-{URL}- identifikatorlarını işlep çıqara edi.
 
1990 senesi -{ARPANET}- ağı mevcutlığını toqtatqanınen, -{NSFNet}--ke reqabetini yutturdı. 1992 senesi -{Sprint Corporation}- şirketi İnternetke bağlanmaq hızmetini bir modem ve telefon ağı ({{Lang-en|dial-up access}}<nowiki/>dial-up access) yardımınen ilk olaraq bermege başladı<ref>{{Cite web|url=http://h-net.msu.edu/cgi-bin/logbrowse.pl?trx=vx&list=edtech&month=9207&week=&msg=An61j4s0%2BR1UHNuEZOgGfw&user=&pw=|website=h-net.msu.edu|date=31 July 1992|title=H-Net Discussion Networks – SprintLink Commercial Availability Announced|language=en|accessdate=9 липня 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305153637/http://h-net.msu.edu/cgi-bin/logbrowse.pl?trx=vx&list=edtech&month=9207&week=&msg=An61j4s0%2BR1UHNuEZOgGfw&user=&pw=|archivedate=5 березня 2016}}</ref>.
[[1991]] senesinde http serverlerni internette faydalanmaq mümkün oldı, 1993 senesi de belli web-brauzer (ingl. web-browser) NCSA Mosaic peyda oldı. Bütündünya örümçegi ket-kete mot ola başlağan.
 
[[1995]] senesi NSFNet tedqiqiy ağ rolüne qaytqan; İnternetniñ bütün naqliyesiniñ marşrutlaştıruvınen endi Milliy ilim vaqufınıñ üstkompyuterleri degil, ağ provayderleri (hızmet bericileri) oğraşa ediler.
 
[[1991]] senesinde -{http}- serverlerni internette faydalanmaq mümkün oldı, 1993 senesi de belli web-brauzerveb (ingl.brauzeri ({{lang-en|web-browser}}) -{NCSA Mosaic}- peyda oldı. Bütündünya örümçegi ket-kete mot ola başlağan.
Aynı şu senesi örümçek İnternette esas malümat berici olıp, naqliye köleminen FTP fayllar berüv protokolını ozğan; Bütündünya ağı konsortsiumı ({{Lang-en|World Wide Web Consortium}}''World Wide Web Consortium'') şekillengen. Örümçek İnternetni ğayrıdan yaratqan ve onıñ zemaneviy körünişini yaratqan, dep aytmaq mümkün. [[1996]] senesinden başlap Bütündünya ağı ‘İnternet’ añlamını bütünley özünen deñiştirgen.
 
[[1995]] senesi -{NSFNet}- tedqiqiy ağ rolüne qaytqan; İnternetniñ bütün naqliyesiniñ marşrutlaştıruvınen endi Milliy ilim vaqufınıñvaqfınıñ üstkompyuterleri degil, ağ provayderleri (hızmet bericileri) oğraşa ediler.
 
Aynı şu senesisene örümçek İnternette esas malümat berici olıp, naqliye köleminen -{FTP}- fayllarfayl berüv protokolını ozğan; Bütündünya ağı konsortsiumı ({{Lang-en|World Wide Web Consortium}}''World Wide Web Consortium'') şekillengen. Örümçek İnternetni ğayrıdan yaratqan ve onıñ zemaneviy körünişini yaratqan, dep aytmaq mümkün. [[1996]] senesinden başlap Bütündünya ağı ‘İnternet’ añlamını bütünley özünen deñiştirgen.
 
1990 seneleri devamında İnternet o vaqıt bar olğan ağlarnıñ çoqusını birleştirgen edi (misal içün -{Fidonet}- kibileri ayrı qalsa bile). Yekâne idare merkezi omağanı sayesinde, em İnternetniñ tehnikiy standartları açıq olğanı, bu da ağlarnı birden iş adamları ya da akimiyetten mustaqil etkeni sayesinde, birleşüv pek özüne çeke edi. 1997 senesinece İnternette 10 millionğa yaqın kompyuter esaplana edi ve bir milliondan çoq domen adı qayd etilgen edi. İnternet pek mot malümat almaşuv vastası olğan.
 
[[1998]] senesi Roma PapazıPapası [[ІI-nci Johnİoannes PaulPaulus]] Halqara İnternet kününiñ temelini qoyğan, o, er yıl çeçek ayınıñ 4-deünde <ref>{{Cite web|title=Сьогодні – Міжнародний день інтернету УНН - Українські Національні Но…|url=http://archive.is/68hc|website=archive.is|date=2012-09-14|accessdate=2020-01-18}}</ref> qaydbayram etile, Ukrainada 2001 senesinden başlap ‘İnternet künü’ er yıl ilk qışaralıq ayınıñ 14-de qayd etileünde qutlana<ref>{{Cite web|title=Неофіційна газета Київського університету|url=https://web.archive.org/web/20051215083554/gazeta.univ.kiev.ua/?act=view&id=2|website=web.archive.org|date=2005-12-15|accessdate=2020-01-18}}</ref>.
 
Bugünki künde İnternet tek kompyuter ağlarından degil, alâqa yoldaşları, radiosignallar, tel televizionı, telefon yolları, areketli bağ ağları, hususiy optik lif yollar ve elektrik tellerden de almaq mümkün oldı. Bütündünya ağı, inkişaf olğan ve inkişaf etken memleketlerde ayatnıñ ayrılmaz bir parçası oldı.
 
[[2000]] senesi 327-ğa millionğa yaqın million qullanıcıqullanıcısı bar edi, em olardan tek [[Amerika Qoşma Ştatları|AQŞ]]-ında sayısı 100 milliondan üstünziyade çıqa edi.
 
[[2004]] senesi İnternet 700 million qullanıcını esap etken. 1993 senesi 26 biñ olğan saytlar sayısı o vaqıtqa 5 milliondan üstünziyade çıqqan.
 
[[2011]] senesi [[Yanvar 5|qara qış ayınıñ 5-inde]] dünyada İnternet qullanıcınıñ sayısı 2 milliardğa kelgenyetken.
 
2017 senesine bütündünya ağınıñ 3,8 milliard qullanıcısı ya da Yer ealisiniñ 50 % bar edi. İçtimaiy ağlar qullanıcılarınıñ sayısı ve ağdaki mobil tertibatlarınıñ payı bayağı arta <ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20200118102221/https://ms.detector.media/sotsmerezhi/post/18292/2017-01-27-sotsmerezhi-stali-na-21-populyarnishimi-za-2016-rik-doslidzhennya/|title=Соцмережі стали на 21% популярнішими за 2016 рік - дослідження|last=|first=MediaSapiens|date=2017-01-21|website=WaybackMachine|publisher=|language=uk|accessdate=2020-01-18}}</ref>.
 
2019 senesi boş ayınıñaynıñ vaziyetine köre dünyada İnternetke 4,1 milliard insanadam bağlanğan <ref name="ООН2019">{{Cite web|title=ООН: Более половины жителей Земли пользуется интернетом|url=https://telegraf.com.ua/ukraina/obshhestvo/5221218-oon-bolee-polovinyi-zhiteley-zemli-polzuetsya-internetom.html|website=Телеграф|accessdate=2020-01-18|language=ru}}</ref>. Qadınlarnıñ 48 % internetni qullana, erkekler arasında fayız yüksekçe - 58 %. Bağlanuv seviyesi 2018 yılınen teñeştirgende 5,3 %-ğa artqan. 2019 senesi internetni qullanuv seviyesi 53,6 %-ğa artqan. Eñ yüksek bağlanuv seviyesi - Avropada (82,5%), eñ alçaq ise - Afrikadadır (28,2 %). Erkekler ve qadınlar arasında eñ büyük farq Afrikada, arap memleketlerinde, em de Asiya ve Tınç okean regionındadır. 3.,6 milliard insanadam alâ internetsizler.
 
== İnternet ağı teşkilâtınıñ esasları ==