|
'''Programma teminatı''' (PT; {{Lang-en|software}}), bu programmalarnıñ çalışması içün kerekli olğan malümatnıñ işlemesi sisteması programmalarnıñ birleşmesi ve programma vesiqalarıdır<ref>ДСТУ 2938-94 Основні поняття. Терміни та визначення.</ref>.
*
== Umumiy malümat ==
Sistemli programma teminatı (ayrıca, operatsiya tertibatı, translâtorlar, muarrirler, grafik qullanıcı arayüzi); muayyen vazifelerni yerine ketirüvi içün qullanılğan ameliy programma teminatı, meselâ, ihsaiy programma teminatı; aletiy programma teminatı sistemalı ve ameliy programma teminatınıñ leyhalaması, azırlaması, idare etmesi ve maiyetine yönetilgen kompyuter programmaları bar .
Kompyuter tarafından programma teminatınıñ yerine ketirüvi, malümatnen yapılğan ateşkeslerinden ve kompyuter cihaziy parçalarını idare etüvinden ibarettir.
Meselâ, şahsiy kompyuterler içün ekranında malümatnı köstermesi ve klaviaturadan alınması özüne has bir şeydir.
Programma teminatı (''software'') ve cihaziy teminatı (''hardware''), bir kompyuterniñ tamamlayıcı eki parçası ve olarnıñ arasında ad yahşı körünmegen: bazı programma teminatınıñ parçaları praktikte sadece kompyuter mikroşekil cihazlarınen yerine ketireler, ve programma teminatı, elektron cihazlarınıñ vazifelerni becere ala (emüle ete ala). Zaten, programma teminatınıñ maqsadı, em kompyuter, em de diger programmalarnı kontrol etmesinden be malümatnı idare etmesinden ibarettir.
Protsessor, operatik afizası, içeri alma - alıp çıqma cihazları, ağiy donatmalar kibi kompyuter tertibatınıñ qısımlarını idare etmesini temin etken programma kompleksi, “qatara arayüz” olaraq çalışıp bir taraftan cihazlar, farklı bir taraftan qıllanıcı uygulamalar. Ameliy programma teminatından farqlı olaraq, sistemalı muayyen ameliy vazifelerni çızmay, o, sadece diğer programmalarını olarğa hızmetiy vazifelerni berip esap sisteminiñ ve mikroprogramma yerine ketirmesiniñ ayrıntılarını işini bölünip temin etme, esap sistemanıñ cihaz resurslarnı idare ete. Bir Ya da başqa bir programma teminatınıñ sistemalığa faraziydir ve konkret bir alda qullanılğan añlaşmadan bağlı ola. Adet üzre, sistemalı birleştirme programma teminatınıñ keñ sınıf ameliy sisyemalar programma teminatına aittir.
== Nazariy temeller ==
Kompyuter teminatınıñ nazariy temeller sonlu avtomatlar esaslanalar ve kerçekten de Britanyalı riyaziyatçı Alan Turing tarafından temelni qoyuldı. O, böyle değen Turing maşnası yarattı. Bu maşna mücerret maşnasınıñ riyaziy modeldir ve maşnasını bir pekitilgen aldan evelce berilgen diger ala avuştırpan iç funktsiyasınıñ rudimentiy ameliyatınıñ ardısıralıgını yapa ala. Ana fikir, sistemanıñ evelce formulirlegen er bir al, turun bir taqım temel emirniñ soñlu bir takım temel emirniñ (programmanıñ)sıralı yerine ketirüvinen er zaman bara alacağını riyaziy olaraq ibaret ola.
== Taşıyıcılar ==
Kompyuterniñ cihaziy parçalarından (hardware) ğayrı, ''programma teminatı,'' bu fayl şeklinde maddiy taşıyıcılarda (disket, HDD, CD, DVD ve il.) saqlanğan ve alâqa yollarınen yayınlanğan malümattır [джерело?].
[[Fayl:OpenOffice.org_Writer.png|right|thumb|250x250px|Metin muarririOpenOffice.org]]
== Sistemalı, aletiy ve ameliy ==
Sistemalı, aletiy ve ameliy programma teminatı bar. [джерело?]
Sistema programma teminatı, onıñ iş becerigi teminatı ve onıñ iç vazigelerniñ yerine ketirmesi,aynı zamanda ameliy programma teminatınıñ yerine ketirmesi içün şaraitlerniñ yapılması kibi öz kompyuter acetlerine hızmet etmek içün niyetlengendir. Bunıñ özüne has misalı, operatsiya tertibatıdır.
Aletiy programma teminatı, yañı programmanıñ azırlanması ceryanı avtomatleşmesi ve olarnıñ programma tili yardımınen maiyeti içün aletlerdir.
Ameliy programma teminatı, qullanıcınıñ vazifelerini çezmek içün yapılğandır. Meselâ: metin muharriri, elektron malümat bazası, başqaları.
Programma teminatı, faydalı ve faydasız ola bilir.
Faydalı programma teminatı, qullanıcınıñ talaplarını qarşılağan vazifelerni becermesi içün yapılğandır. Faydasız programma teminiñ esas maqsadı, qullanıcı içün bazen gizli ya da açıq zararınen istenmez areketlerni yapılmasıdır. Faydasız programma teminatınıñ misalı kompyuter virusleridir.
== Azırlama ==
: ''Ayrıca baqıñız: Ukrainadan programma teminatınıñ azırlamacılar''
20 asırnıñ sonunda — 21 asırnıñ başında programma teminatınıñ azırlaması, iqtisadiyatınıñ ayrı bir emniyetli saasına programma teminatınıñ sanayına sivrildi. Programma teminatınıñ azırlaması ceryanı, yüksek ihtisaslı işküci kerektirir, ve, umumnen,cihaziy kompyuter bazasınıñ inkişafından daha yavaş ileriley. Programma teminatınıñ müendislik yaqın bir zamanda ayrı bir zenaat alına keldi.
Programma teminatınıñ azırlama leyhalama, programmalama, testleme, tadbıq ve destekleme kibi bir qaç devirden ibarettir.
Leyhalama, programma teminatına talaplarnıñ formulirlenmesinen ve programma tarafından yapılğan vazifelerni añlatılğan vesiqalarnı ya da hususiyetliklerniñ yaratılmasınen başlar. Soñ devirde programmanıñ umumiy dizayn yaratıla: programmanıñ ayrı parçalarına bölünmesi ve olarnıñ arasındaki bağlarınıñ belgilenmesi. Programmalama devride programma metiniy kodu bir ya da bir qaç programma tilinde yaratıla. Kod kompilâtsıyası soñ, programma maddesi mıtlaqa testleme üzerinde keçire ve onıñ boyunca maddeniñ hususiyeligine kelişigi belgilene, hatalar buluna ve tüzetile.
Taqbıq evelce programma maqesi içün vesiqalar yani fırsatlarnıñ tasviri, qullanıcı qılavuzı, yardım sisteması esastır. Programa teminatı içün marketing, tarqaluv sistemsı, reklema ve başqaları kerektirgen programma teminatınıñ taqbığı soñ programma teminatına destek kereklidir. Destek ihtiyacı, programma maddesiniñ diler, daa yañı programmalarnen ve yañı maddiy bazasınen qarşılıqlı areketlerni kerektirgen kompyuterlerniñ tez inkişafı sebebinden ortaya çıqmaqtadır. Umumnen, yañı fırsarlar içün destek, programma maddeniñ yañı versiyasınıñ çıqışınen teminlenir.
== Standartlar ==
Programma teminatınıñ bir qısmı, farqlı satıcılardan programma teminatınıñ maddelerini uyğunlaşmaq içün azırlanğan standart protokollardır. Bu, misal olaraq bir kompyuterden e-posta yoluyla gönderilgen bir e-postanıñ başqa bir kompyuterde tamamen farqlı bir programma ve atta farqlı bir operatsiya tertibatı ile okuna bilmesi için kereklidir.
== Litsenziya ==
Qullanıcı, programma teminatı litsenziyanen birlikte alır ve bu da özüne programma maddesi litsenziya ükümlerine uygun olaraq qullanma aqqını berir. Tipik olaraq, bu şaraitler, qullanıcınıñ programma maddisiniñ diger qullanıcılarğa berme fırsatı sıñırlar. Programma teminatınıñ bir parçası azat litzensiyalarnen (azat programma teminatı) qoya. Böyle litsenziyalar, programma teminatı maddesiniñ tarqalamağa ve deñiştirmeğe izin berir.
Programma teminatınıñ bir parçası bedava olaraq tarqala. Aynı zamanda da faraziy bedava programma teminatı bar. Bu alda qullanıcı programma maddesiniñ biraz sıñırlanğan fırsatnen bir zaman devri içün kösteriv versiyasını bedava olaraq ala ve bu devir soñ o, maddeni almalı ya da çıqarmalı.
Bazı devletlerde programma teminatına patent olabilir, amma patentniñ ceryanı ve maddesi sayılarca munaqaşanıñ sebep ola.
== Programma teminatınıñ sınıfları ==
İşhane içün programma teminatı sınıflarğa bölüne:
* ERP (Enterprise Resources Planning), işhaneniñ resurslarnıñ planlaştırma sisteması;
* CRM (Customer Relationship Management), alıcınen munasebetlerini idare etmek içün bir sistema;
* SCM (Supply Chain Management), logistik zıncırı idare etmek içün bir sistema;
* PLM (Product Lifecycle Management), maddeniñ ömür devresi idare etmek içün bir sistema;
* SRM (Supplier Relationship Management) temin eticinen munasebetlerini idare etmek içün bir sistema;
* BI (Business Intelligence) strategik idarecilik destegi içün aqıllı sistema.
Cemi seviyesine köre bütün programma teminatını üç sınıflarına bölüne:
* sımarış içün yapılğan programma teminatı;
* büyük şirketler ve teşkilâtar içün programma teminatı;
* kütleviy istimalcı içün programma teminatı.
Taşıyıcılıq seviyesine köre programmalarnı böyle bölüneler:
* Alanğa bağlı.
* Araalanlı.
Tarqalma ve qullanma usuluna köre programmalarnı böyle bölüneler:
* azatsız (qapalı);
* açıq;
* azat.
Tahsiske köre programmalarnı böyle bölüneler:
* sistemalı;
* ameliy.
Çeşitlerge köre programmalarnı böyle bölüneler: За видами програми ділять на:
* parça, bitirgen bir vazifesini yapılğan ve ayrı ya da bir kompleksiniñ parçası olaraq qullanılğan bir bütün olaraq araştırılğan programma;
* kompleks, birbirine bağlı vazifellerni yapılğan ve ayrı ya da diger bir kompleksiniñ bir parçası olaraq qullanılğan eki ya da daa çoq parçalardan ibaret olğan bir programma.
== Programma teminatınıñ testlemesi ==
Er tür bir programma maddesi, programma mühendisliği devrinde yapılğan meselelerni ve hatalarnı belletmek içün testlenmelidir. Programma teminatınıñ teslenmesi, kerçek neticelerniñ beklenğeni kibi olup olmağanınıñ testidir. Ceryan bir ya da daha çoq hussusiyetlerni qıymet kesmek içün bir programma parçasınıñ ya da sistema parçasınıñ işletilüv ve icra etmesini içerir.
== Programma teminatınıñ çeşitleri ==
Üç ana çeşit bardır: sistema programma teminatı, ameliy programma paketleri ve programmalama tehnologiyacı aletleri.
'''''Sistema programma teminatı,''''' kompyuterlerniñ ve kompyuter ağlarınıñ çalışmasını desteklegen bir taqım programma ve programma kompleksleridir. Sistema programma teminatı bu şeylerge yönetilegen:
* diger programmalarnıñ vazife yapılması içün ameliy ortasınıñ qurulması;
* kompyuterniñ ve kompyuter ağlarnıñ işançlı ve semerli çalışmasınıñ temini;
* kompyuter ve kompyuter ağlarnıñ teşkermesi ve qorçalayıcı baqımnıñ keçirilmesi;
* yardımcı tehnikiy ceryanlarnıñ (kopirleme, arhivleme, programma faylarnıñ ve malümat bazanıñ ğayrıdan tiklemesi ve başqaları) yapılması.
Bu programma maddeleri sınıfı kompyuternen yakından baplıdır ve onıñ ayrılmaz parçasıdır.
'''''Ameliy programma paketleri,''''' bir nesne saasındaki bir sınıf funktiyaviy vazifelerni çezmek içün bir komplekstir. ''Ameliy'' programma teminatı, ya da ilâveler, Sivas'ta qullanıcılarğa alâqalı programma maddelerniñ eñ keñ sınıfqa aittir.
'''''Programmalama tehnologiyacı aletleri,''''' programma maddeleriniñ azırlanması, tedarik etmesi ve tadbığı tehnologiyasını temin etken bir sıra programma ve programma aletiniñ bir taqımdır.
== Ayrıca baqıñız ==
* Ara programma teminatı
* Mikroprogramma
* Azat programma teminatı
* Programma vesiqacılıq
* Modelleme tili
* Programma tili
== İhtarlar ==
{{Reflist}}
== Bağlantılar ==
* [https://ela.kpi.ua/bitstream/123456789/26554/1/ЕІРП_2018-Page431-434.pdf İşançlılıq köstergicinen programma teminatınıñ keyfiyetiniñ qıymet kesmesi] | [https://ela.kpi.ua/bitstream/123456789/26551/1/ЕІРП_2018-Page421-424.pdf Programma teminatınıñ kelişiginiñ teşkiliy ve tehnikiy temeller]
{{ВП-портали|Вільне програмне забезпечення|Програмування|Інформаційні технології}}
| 