Kebir Cami

Kebir Cami — Aqmescitte bulunğan Qırımnıñ baş camisi. 1508 senesi Qırım hanı I Meñli Geray caminiñ temelini qoyğan. Şimdi bu cami Aqmescitniñ eñ eski binasıdır.

Tarih

Kebir-Cami – bugünge qadar Aqmescitniñ eski qısmını yaraştırğan eñ qadimiy ve içtimaiy bina. "Bu camini Sultan Meñli Geray şanına Abdurrahman-ben Ali 914 senesi (1508 s.) muharrem ayında qurğan edi". Buña esaslanıp bu merametli adam Meñli Geray Han adına büyük camini öz parasına qurğan ve "Kebir-Cami" ("Glavnaya meçet") dep adlandırğanı tüşünmek mümkündir. Eñ meraqlısı şunda ki, bu caminiñ qurulışında başqa senesi de rastkele ve o esas senesine baqqanda 12 yıl evel, yani 1496 senesinde qurulğanı qayd etile. Bu senege arhivdeki vesiqalar, yani Merkeziy Tavriya müzeyiniñ fondı ve 1905 senesi kâtip Seyit Abdurasim Emirovnıñ (Tavriya müftiylerniñ nesilinden) tarafından vaqıf komissiyasına yazğan hitabı esaslanalar. Eki vesiqada da 1496 senesi qayd etile. Kebir-Cami, Aqmescit. 184 İslâm tarihı Buña köre, Kebir-Cami bugünge qadar Qırım paytahtı Aqmescitte saqlanıp qalğan eñ qadimiy bina olğanını saymaq mümkün. 1736 senesi rus askerleri feldmarşal Minih yolbaşçısı ile Qırımğa kirgen edi. O, askerlerniñ yolunda rastkelgen bütün er şeyni yaqıp-yıqmağa emir bere edi. Ruslar tarafından yapılğan yanğın içinde qırımtatar halqınıñ diniy ve medeniy baylığınıñ büyük qısmı mahv olundı. Kezlev, Bağçasaray ve Aqmescit yıqtırma içinde qaldı. Aynı zamanda Kebir-Cami de duşmanlarnen yıqılıp yaqılğan edi. Amma yaqın zaman içinde yañıdan yapılğan edi, buña kiriş qapısınıñ yazısı şahittir: "Bu camini birinci Abdurrahman-bek qurğan, oñdan soñra duşmanlar tarafından yaqılğan ve eñ soñ oñı Mahmud-ağa-ibn-Huseyn (onıñ oğullarından) 1153 senesi (1740 s.) qurğan edi". Bu yazığa köre Kebir-Caminiñ ekinci doğuşı 1740 senesine aittir. Aynı bu zamanda yañı han Arslan Geray yañıdan qırımtatar şeerlerni qurmağa başlay, er yerde dülber çeşmeler, yañı camileler, qavehaneler, bazarlar ve amamlarnı qurdura. Kebir-Caminiñ tış körünişi ekinci doğuşından soñra asla deñişmedi. Cami eskisi kibi dülber körünüşinden farq etilmey edi. O, tola taşından ve çamurlı bütnen qurulğan edi. Mimar tek esas fasad qısmına biraz deyişiklik yaptırğan edi, yani pencerelerniñ aşağısı dörtköşe şeklinde, üst qısmı ise – tögerek. Tış körünişi sade, pek titiz ve ince yapılğan. Atta minaretniñ portal ve şerfesi (balkon) başqa Qırım camilelerniñ güzelliginen asla farq etilmey edi. Asırlar devamında Kebir-Cami er vaqıt diniy ve içtimaiy merkezi sayıla edi. Bütün kompleksı ile o büyük qısmını qaplap alğan edi. Onıñ bir mimar kompleksine medrese, tekkiye ve fakirler içün aşhane kire edi. Caminiñ yanında, Vorovskiy soqağına qadar, yani aziz yeri şifa çoqrağı ve Salgir-Baba qabirine qadar qaplap alğan büyük qırımtatar mezarlığı yerleşe edi. 1923 senesi kiriş azbarında cami imamlarnıñ, tekkiye dervişlerniñ baştaşlarnı körmek mümkün edi. 185 HH asırnıñ başında Kebir-Cami güzel tamir olunmasına muhtac edi. 1905 senesi mayıs 7 künü Kebir-Caminiñ alı aqqında aktlar saqlanıp qalğan. Amma tamir öyle de yapılmadı. Böyleliknen, Kebir-Cami öz emiyetini coymağa başlağan edi. Diniy ihtiyaclar endi tarih devamında peyda olğan başqa camilerge berile edi – Bazar-Cami (1827 s.), Tahal-Cami (1860 s.), Yeñi-Cami (1886 s.) ve ilâhre.

1905 senesi Kebir-Caminiñ imamı Emirov ve hatibı vaqıf komissiyasına böyle ricada bulundılar: "Gospitalnaya soqağındaki 1496 senesi Tavriya müftilernen qurulğan ve em tamir yapılğan camimizniñ işlemesi içün qasevet etip, biz kölej kâtibi Seyit Abdurasim Emirov, hatip ve imam Aqmescitniñ bazirgânı Ennan Çelebi Memet-oğlu Mihail Bahtiyarovğa smeta tizmege rica etemiz. Caminiñ tamirine 2697 rub. 16 kapik kerek olacaq". Tek 1907 senesinde tamir içün 900 rub. ayırılğan edi. 1907 senesindeki tamirinden soñ caminiñ tış körünişi biraz deñişti. Amma deñişmelerine baqmadan cami öyle de birinci derecesini qazanmadı. 1922 senesi Kebir-Cami sovet rejimine oğradı. Episi medeniy abideler kibi cami qapatılğan edi.

1930 senesi eñ qadimiy cami "oğurlı olıp" başqa camilerge baqqanda yer yüzünden silinmedi, amma oña büyük zarar yapılğan edi – minareti ve binanıñ büyük qısmı yıqıq edi. Öz diniy emiyetini coyğan soñ o kâfirler tarafından kinoprokat içün qullanılğan edi. Qırımtatar halqı öz Vatanına qaytqan soñ cami meşur mimar Ş. U. Halilovnıñ proektine köre restavratsiya yapıldı ve musulmanlarğa qaytıp berildi. Bu künlerde Kebir-Cami Qırım musulmanlarınıñ diniy ve medeniy merkezi ola.