Hicret (şiir)
Hicret — qırımtatar ulu şairi Amdi Giraybaynıñ 1923 senesi yazğan bir poeması.
Poema
deñiştir"Qırım muhacirleri yardım cemiyetiniñ sayğılı azalarına bağışlana"
Rısaq cekip taçinkağa, azmandayın duvuldap,
Bir kün köyge bir kök başlı cavur keldi zuvuldap.
Galavağa tüşti de, soñ onbaşını bağırttı,
Köyde bolğan qartnı-caşnı "Kültöpege" çağırttı:
- Pristavmı? Urâdnikmi? Kim bile onı, bir qazaq...
- Kimdir diysiñ! - nedir diysiñ... ya "nabor"dır, ya "yasaq".
- Bu qazaq da ne diy eken? Aydıñız, ay barayıq.
Qaydan kelgen, nege kelgen, ne aytacaq şu qarayıq.
Kene "nabor" bolmağaydı, ya Rabbim, sen qurtar, dep...
Qaçaq caşlar taypındılar bu da bizni tutar dep.
Ne de bolsa, halqnıñ kene qalbine buz qoyuldı,
Alay cemaat "Kültöpege" beş daqqada cıyıldı.
Bekletken soñ nafile yerde halqnı uzundan-uzaq,
Tükürgende közü patlap çıqacaqday bir qazaq.
Galavaman cetekleşip keldi... Er kes toqtadı.
Öz tilince bir köp şeyler ayttı, halqnı maqtadı.
- Yardım eter, qol tutarman men er vaqıt sizlerge,
"Maya iznayt tatarin..." - dep, "karaşo" - dep bizlerge.
Saldat Qadır tilmaç bolıp, añlattı soñ sözlerin,
"Maya iznay" halqqa qarap, tikip turdı közlerin.
- Ana, aqaylar, bu bir kinâz padişanıñ qatında,
Arıqlağan, uyuz bolğan bir qaç minek atında.
Mına şimdi şu atlarnı savultqancek mında şay,
Köyüñizniñ örüşine çıqarayım bir eki ay...
Şay yalvara, men de yardım etermen, - diy soñ sizge,
On kümüşlik bir altın da bere şimdi pey bizge.
- Megerdeyim, Petropolktan kelgen eken köresiñ,
Tatar sağa qaydan bilsin cat qazaqnıñ töresiñ?!
Bay galava: Qa, cemaat, ne diysiz siz bu işke?!
Atların şu bir-eki ay çıqarsınmı örüşke?
"Nabor" vaqtı keleyatır barsın bir yaz çıqarsın,
"İt avzına bir kemik" - der şuman avzın tıqarsıñ.
Padişanıñ bir kişisi halqqa şaytip aytqan soñ,
Aqçe-maqçe keregi yoq, Petropolkqa qaytqan soñ,
"Til yardımı" etsin bizge, padişağa bildirsin
Saldatlıqtan qaçqanlarnıñ qabaatın sildirsin!
- Şay, şay, aqam! Ne bar onda, barsın bir yaz qarasın
Tek, şu sözi keçken yerde o da bizge yarasın...
Şay deşti de, halq alayı razı boldı qazaqqa.
Bekbav aqay: "Tüşirmesin bizni bu bir tuzaqqa!"
Dese de, halq dıñlamadı, tatlı sözge cegildi,
Kinâz qazaq şapkesin de çıqarıp bir egildi:
- İspasiba, ispasiba, oy karaşo siz, - dedi,
Gvardiye tatarlarnı bek süyemiz biz, - dedi.
- Bizniñ eski "captalarğa" volost şimdi qaramay,
"Cañı capta alıñız" - diy, tatarcası yaramay!
Galava, sen şunıñ aslın sorasa bir, ne diycek
Bu biledir, zakon qayday, qaysı "capta" begiycek.
Tilmaç Qadır aytar-aytmaz, kinâz tikip közlerin,
- Ebet, şunday, "tak verna" - dep kesip-kesip sözlerin,
Bir köpten-köp ayttı-ayttı, "zemlâ jalka" şay dedi,
Deñiştirmek içün vaqıt qaldı eki ay dedi...
- "Jalka-malka" kim bile onı, kinâz-ağa, biz tatar.
Bersek eger "captalarnı" üç cıl volostta catar!..
Bareme siz canım, kinâz, şu işni de etseñiz,
Şunıñ içün pristavğa colda tiyip ketseñiz.
Aruv bolır edi bizge, canım, dedi Ali bay,
Cemaat da: "Canım kinâz! Çalt qaralır, ebet, şay"...
- Bek karaşo, bek karaşo, "captalarnı" beriñiz,
Kösteriyim pristavğa, qayer siziñ ceriñiz.
Bir aftadan yañı "kupçiy" ketirir o sizlerge.
- Alla razı bolsın kinâz, büyük eyilik bizlerge...
Galavaman halqtan kinâz "captalarnı" aldırdı...
Bekbav aqay: "Men tuzaqqa tüşmiymen" - dep qaldırdı.
"Captalarnı" kisesine salıp ketti kinâz şay,
Üç-dört kün soñ bizniñ köyniñ otlağına qunan-tay,
Bir qaç tuvul, beş-on tuvul, bir sürü at ciberdi,
Köpke barmay özü avurıp Petropolkta geberdi.
Bir qaç ayğa kelgen kinâz, kelgeni cıl bolsa da,
Köp quvılıp halqtan endi fasiyeti tolsa da,
Çölni ölçep, ortasına "mayak" tikip başladı
Köy halqına mezarlıqnı tek ayırıp taşladı.
Qart kinâznıñ asabası: "Men hazâin sizlerge",
Bir kün yavur kelmesinmi "köy menim", - dep bizlerge.
Megerdiyim, ölmez burun şeytan nefsin azdırğan,
Captamıznı, Haqtan qorqmaz, öz adına yazdırğan.
Asabası keldi kirdi köyge saray saldırıp,
Baba-dede toprağından halqnı marum qaldırıp.
"Ayvanlarnı arqanlañız, baylañız!" - dep başladı,
Örüşke mal cibergenni şıbırtqıman aşladı...
Kinâznıñ bir zemzemeri köyni ölçep cürgende,
Qurtaqaynıñ nışan salıp qorasına kirgende,
Apaqayı Erzade qart qaviy basıp ayağın,
Zemzemerniñ cerni ölçep tikken temir tayağın
Tartıp alıp, açuvlanıp cerleştirdi başına:
- Men kimsege hor bolmadım, keldim altmış yaşıma...
Tañrım alsın fırsatıñnı, ah, yavurlı yavur sen
Şindi turna(nıñ) qonğan yerni kösterirmen sağa men!
Molla aqay: "Etme, cengem, qapatır" - dep kelse de,
Qazaq şaşıp, qolın tutıp "pastoy, mastoy" dese de,
– Men pastoymam, özüñ pastoy! Çıq, qoramda işiñ yoq!
Aram qazaq! Seniñ mında aldatacaq kişiñ yoq!
Ölçemege cetmegeydiñ... - dep üstüne atıldı.
Bolmaycağın tuyıp qazaq "şertin" cıyıp tartıldı.
Erzade-abay bek qarğanıp, özün özü tutalmay,
Ökelenip köp cıladı közin yaşın cutalmay.
Aqşamına volosttaki kazakiler atlanıp,
Pristavğa dört büklenip, sekiz kere qatlanıp.
Köyge kelip, zeer saçıp "tatarin" - dep ayttılar,
Kene de til qaytarsañız, "qaparmız"! - dep qayttılar.
Yavur kinâz köyni şaytip aman bermiy sıqqan soñ,
Ertesi kün halqlar cuma namazından çıqqan soñ,
- Endi mında musulmanğa caşav aram, ketiyik,
Aldın alıp bir kün evel "Aq topraqqa" cetiyik!
Cılap ayttı Hatip aqay: "Biz ğafletke dalmayıq,
Hicret vacip, din duşmanın toprağında qalmayıq!"
Satıp-savıp birer-birer köy köçmege başladı,
Bir talayı aran-avla tolı malın taşladı.
Bekbav aqay tek bir özi: "Ay, cemaat, etmeñiz,
Tuvğan-ösken ceriñizni şaytip taşlap ketmeñiz.
Ot beriyik sarayına, qaçırayıq biz onı,
Qater diysiz, bir özi, bir köyge qarşı siz onı?!
Men sizlerge baştan ayttım, inanmañız saqın", - dep.
Köp aytsa da, halqlar: "Endi ahır zaman yaqın" - dep,
"Qısmetimiz köterilgen, içecek suv bitkendir,
Başımıznıñ yazısı bu, Allah emir etkendir!
"Dep ketmeden danmadılar, köçti bitti bir ayda!..
Qaraltılar viran boldı... o gürdeli köy qayda?!
Curtlıqlarda miyavquşlar yaman-yaman baqırdı,
Colçılarnı o yerlerde gece cinler çaqırdı.
Bekbav aqay çopaydı da qaldı, köçip ketmedi,
Köyni bozğan qazaqqa da aslı qullıq etmedi.
Kinâz onıñ üyin yıqıp, er kün köyden quvsa da,
Özi yoqta apaqayın cin-şeytanlar buvsa da,
Öz curtında töşeginde öldi, közi cumıldı,
Bekbav aqay öz köyiniñ mezarına kömildi.
Torınları: "İnşalla, bir kün körermiz şay ketmez,
Bir ayağı tayar bunıñ, bu ortalıq şay ketmez.
Kösterirmiz sağa biz..." – dep "köçken köyde" qaldılar,
Bereketli "Vaqıf" cerge cañıdan üy saldılar!
İstanbul, 1923, noyabr 4-ü