Vikipediya

Gromıko komissiyası

Qırımtatarlar arasından SSSR vatandaşlarından kelgen muracaatlarda köterilgen meselelerni baqmaq içün devlet komissiyası buña adet üzre sadece "komissiya Gromıka" dep adlandıralar komissiya reisiniñ adı – «tatar meselesi» degen şeyni çezgen birinci devlet komissiyası. 1987 senesi iyül ayında meydanğa kelgen o, 1988 senesi iyün ayında qırımtatar vatandaşlıq aqları küreşçileriniñ Qırımğa qaytuv uquqından başlap, Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyetini tiklevge qadar bütün esas talaplarını red etti.

Fon

deñiştir

On yıllar devamında ükümet qırımtatarlarnıñ milliy meselesi 493-nci qarar ile «çezilgenini» idda ete edi, anda «evel Qırımda yaşağan tatar milletli insanlar». «reabilitatsiya» yaptı, lâkin qaytmaq aqqını bermedi ve Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyetini tiklemege lâyıq olmadı, bundan da ğayrı, doğru etnonim yerine tanılmağan etnik gruppa içün evfemizmniñ qullanıluvını normalleştirdi; Bu arada diger sürgün etilgen halqlarğa, meselâ, çeçenler, inguşlar, qalmıqlar, balqarlar ve qaraçaylar episi öz vatanlarına qaytmağa ruhset berildi, olarnıñ titulâr milliy cumhuriyetleri tiklendi, olar ayrı etnik gruppalar olaraq tanıldılar - bir şey ki, qırımtatar aqları areket qıdırğan edi. Tışqı sorğularğa ükümet qırımtatarlarnıñ aqları teñ olğanını ve ekseriyeti sadece Qırımğa qaytmağa istemegenini cevap berdi, amma ameliyatta radikal farqlı siyasetke riayet etti; qırımtatarlar Qırımğa köçip kelmege tırışqanda, olarğa deyerlik er vaqıt kerekli propiska berilmey ve soñra kene sürgün etile bile edi, Qırımğa kelgen tatar olmağan muhacirlerniñ ise Qırımda yaşamağa ruhset almaq içün böyle maniaları olmadı ve anda köçip kelmege sıq-sıq çağıralar. Qırımğa köçmek istegini bildirgen qırımtatarlarnıñ ekseriyeti yaşağan Özbekistanda olarnı cezalay ediler, horlay ediler, Qırım olarğa qapalı olğanını hatırlata ediler[1][2][3].

Qızıl meydanda narazılıq aktsiyaları ve delegatsiyalar başlandı

deñiştir

Qırımtatar vatandaşlıq uquqları areketiniñ başlanğıçında qırımtatarlar Moskvağa sovet yolbaşçılarınen körüşmek ve Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyetini qaytarmaq ve tiklenmek içün aq-uquq talap etmek içün namuslı qırımtatar faalcileri ve partiya azalarından ibaret büyük delegatsiyalar yolladılar. Amma vaqıt keçe, delegatsiyalar iştirakçilerniñ iştirak etkenleri içün cezalanğanından başqa iç bir şeyge nail olmadılar, şunıñ içün böyle delegatsiyalar ve Moskvağa ziyaretler azlaştı. Lâkin glasnosti vaqıtında qırımtatar faalcileri Moskvağa kütleviy seyaatlarnı yañıdan başladılar. Olar da, tsenzura az olğanda, matbuat olarnı diñlemege ve «er şey yahşı» satırını yaqlamaqtan ziyade, olarnıñ fikirlerini milliy meselelerniñ ifadelenmesine kirsetmege razı olacağına ümüt ete ediler. 20 iyün 1987 birinci qırımtatar vekilleri Moskvağa kelip, çeşit gazeta, mecmua ve televideniye muarririyetlerini, em de 1987 senesi birligini ziyaret ettiler. Yazıcılar, sürgünlikleri aqqında aytıp, olarğa mektüpler ve arizalar çıqarmaqnı rica ete ediler, amma bu ricalar, adet üzre, red etile edi. Soñundan, iyün 26-da bir qaç qırımtatar Petr Niloviç Demiçevnen körüştiler, tek öz fikirlerini Gorbaçevğa aytmağa razı oldı. İyülniñ başında bir qaç onluq qırımtatar Qızıl Meydanda qaytuv aqqına çağırğan plakatlarnen piketler teşkil ettiler. Narazılıqlarnıñ kölemi tez östi: iyülniñ 23-te KPSS Merkeziy Komiteti binası ögünde keçirilgen piket 100-ge yaqın narazılıq köstergen adamnı bir yerge topladı, amma eki künden soñ sayı 100-ge yetti. 500 yaqın[2][4].

Komissiyanıñ teşkil etilmesi

deñiştir

1987 senesi iyülniñ 9-da ükümet niayet qırımtatar halqınıñ taqdirini çezecek komissiya teşkil etmege razı oldı. Bir kün evel qırımtatarlardan ibaret küçük bir delegatsiya yazıcı Yevtuşenko, Yevgeniy Yevtuşenko ile körüşip, sovet yolbaşçılarını olarnen körüşmege, ya da iç olmağanda diñlemege çağırdı. Mesele Politbürosında muzakerege çıqtı, ve M. Gorbaçev, bu meselede iç bir qattı qarar qabul etmege istemegen, qarar çıqardı. meseleni komissiyağa bermek. Soñra o, kündelik meselelernen siyrek oğraşqan komissiyanıñ reisini saylamaqnı teklif etti. O, qırımtatarlarnen körüşmege soñ derece istemegenine ve bu etnik gruppağa nisbeten duşmanlıqqa baqmadan saylandı. Gorbaçevnen olğan subette o, qırımtatarlarnı bütünley ğayıp etip, sürgünlik yerlerinde tutmaq, yani soñki onyıllıqlar siyasetini devam etmek istegini bildirdi. Lâkin komissiyanıñ reisi olaraq Gromıkanı tayin eteler, o, bu meseleni diger sovet siyasetçilerinen muzakere etmege mecbur ola. Komissiyanıñ reberliginde bu meselenen meraqlanğan çeşit yüksek rutbeli sovet siyasetçileri, hususan, Şevardnadze Eduard Amvrosiyeviç Eduard Şevardnadze, Çebrikov Viktor Mihayloviç Viktor Çebrikov, Vorotnikov Vitaliy İvanoviç Vitaliy Vorotnikov, Şçermirdiçeviçla] cayev İnamcon Usmonhocayev, Petr Demiçev, Aleksandr Yakovlev, Anatoliy Lukyanov, Georgiy Razumovskiy, lâkin qırımtatarlar yoq edi[4][5][6][7].

Faaliyetler

deñiştir

21 qırımtatar vekilleri niayet 27 iyül 1987 Kremlde Gromıknen körüştiler, anda o, öz nefretini bildirdi ve iç bir türlü emiyetli imtiyazlar teklif etmedi, amma qırımtatarlarnıñ azca emotsional olmasını talap etti. Merkeziy gazetalarda ertesi künü komissiya yaratılğanı aqqında yalan haberniñ TASS derc etilmesinen beraber, bu qırımtatar delegatsiyasınıñ azalarını ümütsizlikke ketirdi, olar leyhanıñ tekrarlanması olacağına raatsızlandılar. [493-nci sanlı qarar|493-nci sanlı qarar]]. Soñra TASS Gromıknıñ devlet organlarına basım yapmaq içün yapılğan er angi areketlerniñ faydası olmaycağı aqqında daa bir beyanatını yañıdan bastırdı. Komissiya 1988 senesi iyün ayında öz soñki raportını neşir etmezden evel on bir ay devam etti. Bu arada Qırım akimiyeti qırımtatarlarğa qaytuv aqqını bermek fikrine duşman olıp qaldı ve yañı qırımtatarlar yarımadağa kelip, cedvelge alınmağa tırışqanları içün, Qırımda cedvelge aluv qaidelerini daa da quvetleştirdi. Bu arada Özbekistan SSR-de komissiya regional qırımtatar diasporasınıñ vekillerinen körüşüvler keçirmek yolunen qırımtatarlarnıñ duyğularını belgilemege tırışa ve olarnıñ Qırımğa qaytması ve Qırım Muhtar Sovet cumhuriyetçiligini ğayrıdan tiklemek tarafdarları olğanından havflana edi. sovet akimiyeti «avtonom» dep sayğan kimselerniñ talaplarına muvafıq olaraq[2][8][9][10][7].

Merkeziy teşebbüs gruppasınıñ areketleri

deñiştir

Gromıkniñ narazılıqlarnıñ artması ve cemaat narazılığınıñ başqa şekilleri zayıf qabul etilecegi aqqında tenbiyelegenine baqmadan, «Qırımtatar milliy areketi» teşkilâtı (Cemilev yolbaşçılığında) azaları Moskvada qalmağa devam ettiler, İzmaylovskiy parkında mitingler keçirdiler. Cemilev fraktsiyasınıñ eñ belli vekilleri – Sabriar Seutova, Safinar Cemilev, Reşat Cemilev ve Ablâmitov Fuat Yakuboviç Fuat Ablâmitov. «Pravoslav kommunistleri» sayılğan ve tış memleketlerden yardım almaq ğayesini qattı red etecek qırımtatar milliy areketiniñ ilk yolbaşçılarından farqlı olaraq, Cemilevniñ fraktsiyasınıñ bir çoq azaları açıqtan-açıq ğarptan yardım istediler, umumiy qırımtatar tiliniñ qayğılarınen paylaştılar. faalciler. onıñ areketni iflic etmek imkânını, çünki olar bütün qırımtatarlar sürgünlikte doğğan yaş nesilden mütenasıp olmağan şekilde ibaret olğan Merkeziy Teşebbüs Gruppasınıñ azalarınıñ lâyıq olmağan areketleri içün qaytuv aqqını daa ziyade keçiktirmeknen cezalanacaqlarını yahşı bile ediler ve evel iç bir vaqıt milliy areketniñ bir qısmı olmağan edi[11][12][13][14][15].

Neticeler

deñiştir

Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ yañılanması ve qırımtatarlarnı Qırımğa qaytaruv planları ile bağlı çeşit tekliflerniñ quvetleştirilmesinen, em de qırımtatarlarnıñ indoktrinatsiyasınen, bu ise Qırımğa qaytuv ziyade tarafdar olğanını kösterdi, soñra Qırımtatarlar o qadar cemaat yoq etildi. «Gromik» komissiyasınıñ tesisçisi 1988 senesiniñ başında Qırımnıñ demografik hususiyetleri sebebinden Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyetini yañıdan qurmaq kerçeksiz olğanına qattı inana ve 2014 senesi içün az sayıda qırımtatarlarnıñ teşkilâtlı çalışuvına ruhset bermek teklif etile edi. bu memlekette Pölşa ükümdarlığına iş alıp bara, qırımtatarlarnıñ tekrarlanmaz kütleviy dinge keçüvi ve qırımtatarlarnıñ sürgün etilmesi yerlerinde «medeniy ihtiyaclarnı büyük qandıruv» içün qoşma qoşma yönelişler yapıla[16][17][18][19][20].

Reaktsiya ve neticeler

deñiştir

Komissiyanıñ çıqarğan neticelerine reaktsiya esasen menfiy oldı; Komissiyanıñ tapmacaları qırımtatarlar arasındaki eñ sadıq kommunistlerni bile ümütsizlikke qaldırdı. Meselâ, Rollan Kadıyev, o devirde siyasiy ceetten öyle bir derecede inkişaf etti ki, Qızıl meydandaki mitingge qarşı çıqqanı içün, deyerlik bütün diger qırımtatar faalcileri tarafından tenqid etildi, çünki bu ... akimiyetni qozğaycaq edi, qırımtatarlarnıñ tek bir qısmını Qırımğa köçmege ruhset etile bilecegi aqqında fikirden havflı olğanını bildirdi, bu fikirni «lotereyanıñ artındaki vatan» dep adlandırdı. O, Gromık komissiyasınıñ demografik sebeplerden Qırım ASSR-ni ğayrıdan tiklemek mümkün olmağanı aqqında çıqarğan neticelerini de tenqid etip, Qazaq SSR-i region ealisiniñ tek 13% qazaqlar teşkil etken vaqıtta meydanğa kelgenini qayd etti. Yuriy Osmanov komissiyanı perebudovna kününde antisotsialist ve stalinizmge qol tutuv vastası dep adlandırdı[14][21][20].

Komissiyanıñ Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyetini qaytarmaq ve yañıdan qurmaqtan red etilmesi hulâsasını çıqarğanından tek bir yıl keçken soñ, bu meseleni yañıdan baqmaq içün ekinci komissiya meydanğa ketirildi, amma başında G.İ. Yanayev ve iştiraginen qırımtatarlar[3].

Qaydlar

deñiştir
  1. ↑ Allworth Edward Tatars of the Crimea: their struggle for survival. — Durham: Duke University Press, 1988. — ISBN 0-8223-0758-8
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Губогло Михаил Крымскотатарское национальное движение: Документы, материалы, хроника. — РАН.
  3. ↑ 3,0 3,1 Бекирова Гульнара Крымскотатарская проблема в СССР: 1944-1991. — Оджак. — ISBN 978-966-8535-06-2
  4. ↑ 4,0 4,1 Бекирова, Гульнара Московские акции крымских татар летом 1987-го(rus.). Крым.Реалии (9 липня 2015). 2021 noyabrniñ 28 teşkerilgen.
  5. ↑ Источник: документы русской истории. — Родина. — P. 101.
  6. ↑ Июль в нашей истории (російською). avdet.org (Şablon:Str ≠ len). 2021 noyabrniñ 28 teşkerilgen.
  7. ↑ 7,0 7,1 Beissinger Mark Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State. — Cambridge University Press. — ISBN 978-0-521-00148-9
  8. ↑ Постановление Совета Министров СССР от 24 декабря 1987 года № 1476 «Об ограничении прописки граждан в некоторых населенных пунктах Крымской области и Краснодарского края»
  9. ↑ Бекирова, Гульнара Долгая дорога домой (окончание) (російською). Крым.Реалии (7 серпня 2015). 2021 dekabrniñ 1 teşkerilgen.
  10. ↑ Impact International. — News & Media.
  11. ↑ Емінов, Руслан КАК ЭТО БЫЛО. ДЕКЛАРАЦИЯ ВС СССР «О признании незаконными и преступными репрессивных актов против народов" Документальный экскурс в процесс реабилитации, Эминов Р. Я., читать онлайн (російською). www.litsovet.ru (27 січня 2016). 2021 noyabrniñ 30 teşkerilgen.
  12. ↑ Бекирова, Гульнара Московские акции крымских татар летом 1987-го. Окончание (російською). Крым.Реалии (10 липня 2015). 2021 dekabrniñ 1 teşkerilgen.
  13. ↑ Вибрати не можна тільки батьківщину : Збірник статей і досліджень з історії кримськотатарського народу та його боротьби за повернення на історичну Батьківщину. — Київ: Центр інформаціï та документаціï кримських татар, 2003. — ISBN 978-966-8136-12-2
  14. ↑ 14,0 14,1 Кадыев Роллан. «Наши болезни»– критические заметки по нашему национальному вопросу: [упомянается Ш. Алядин] / Р. Кадыев // Бесы движения. — 1988. Сектор архивных и рукописных материалов КРУ «Крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского».
  15. ↑ Демонстрации крымских татар (1987, 14-4) (російською). Вести из СССР (Şablon:Str ≠ len). 2021 noyabrniñ 13 teşkerilgen.
  16. ↑ Kaiser Robert J. The Geography of Nationalism in Russia and the USSR. — Princeton University Press. — ISBN 978-1-4008-8729-3
  17. ↑ New Politics. — New Politics Associates.. — P. 135.
  18. ↑ Aydın Filiz Tutku Émigré, Exile, Diaspora, and Transnational Movements of the Crimean Tatars: Preserving the Eternal Flame of Crimea. — Springer Nature. — ISBN 978-3-030-74124-2
  19. ↑ Williams Brian The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation. — BRILL. — ISBN 978-90-04-49128-1
  20. ↑ 20,0 20,1 Paksoy H. B. Central Asia Reader: The Rediscovery of History: The Rediscovery of History. — Routledge. — ISBN 978-1-315-48503-4
  21. ↑ Османов Юрий Белая книга Национального движения крымских татар. — Сімферополь: Бизнес Информ, 2011. — ISBN 978-966-648-279-5
“https://crh.wikipedia.org/w/index.php?title=Gromıko_komissiyası&oldid=231012” saifesinden alınğan