Dobrucatatar grammatikası

Dobrucatatar grammatikası — Dobrucatatar tiliniñ yazuv qaideleri, fonetika, urufat ve til içün müim işlerni içere.

Edebiy tatar tili

Romaniyada laf etilgen tatar tilinde eki ayrı taraf bar, olar bir-birinen qarışıp, edebiy tatar tilini "edebiy tatarşa" şekillendire. Bu aspektlerniñ biri - "calpı Tatarşa" ya da "calpaq Tatarşa" olğan otantik tatar tili, digeri ise "muwallĭmatşa" adlı akademik tatar tili.

• Akademik tatar tili, asıl şeklinde ilim, din, edebiyat, sanat ve siyasette peyda olğan arap ve fars neologizmlerini yazmaq ve aytmaq demektir.

Örnek: fil/fĭl, bahar/báár, ţar, qayçı, çay...

• Otantik tatar tili, olarnıñ öz fonetik sistemasına uyğunlaştırılıp, arap ve fars terkibinde olğan sözlerni yazıp çıqaruvnı añlata.

Örnek: pĭl, baar, sar, qayşı, şay...

Harfler

Determinant seslerini temsil etmek içün umumiy olaraq 10 harf qullanıla, olardan 9-u a, e, ı, ĭ, i, o, ö, u, ü, akademik vokal içün á harfi qullanıla. Yazma sisteması 19 harfnen ait semitlerni qayd ete: b, c, ç, d, g, ğ, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, z ve akademik semitlerni temsil etken dört işaret bar: f, h, ţ, v. Em de eki semit bar: y, w. Eski bir semit, türk semit, < Ç > harfi tarafından temsil etilgen /ç/ sesi nadir eşitile, çünki Dobrucatatar tilinde onı /ş/ < Ş > harfi olaraq yazırlar. Yazılı til eñ çoq laf etilgen tilni < Ç > -den < Ş > -ğa avuştırğanından soñ, neticede Romaniyada laf etilgen tatarça < Ç > ve /ç/ sesleri çoqusı vaqıt akademik olaraq baqıla.

Á arifi

Á arifi — Fonema, yani sözniñ manasını belgilegen ses tek «sár» ve «şáş» sözlerinde rastkele. Bunlardan ğayrı, «had» ya da «hal» kibi sözlerde ve olarnıñ alınmalarında h sesleri tüşürilgen soñ, a sesleri aşağı tüşip, «had» → «ád» ya da «hal» → «ál» ola. Lâkin bu sözlerdeki á sesleri fonema degil de, tek oquv işareti olğan seslerdir. Türkiy şivelerniñ esas qanunlarından biri olğan sozuq uyğunluq qaidesi nutuq vaqtında ecnebiy tillerden alınğan sözlerge öz tesirini köstergende, misal olaraq olarağa «ádem» ya da «álem» deyler, lâkin olarnın manaları deñişmey, atta «adem» ya dа «аlem» deyler. Bu alda á arifi qullanılmay bile. Aynı tatar tilindeki «alıp kelmek» → «akelmek» / «ákelmek» ya dа «alıp ketmek» → «aketmek» / «áketmek» mürekkep sözleride aynıdır. Birde <á> arifi evelki sozuqnıñ platalizatsiyalanğanını köstere, bu tek arap ve fars alınmalarında, meselâ, «lále»-dе rastkele, qırımtatarcadaki <â> kibi.

Doğulğanlıq

Doğulğanlıq, akademik laf sesleriniñ yazılmasını aşağıdaki usullarğa köre, aitteki seslerge avuştırmaqta, anda büyük bir işaret bir sesniñ digerine deñiştirgenini köstere.

f > p
v > w
v > b
ç > ş
ç > j
h > (oqunmay)
h > k
h > y
h > w
ş > s (bazı şivelerde)
ţ > s

Başqa tillerden sözler

Dobrucatatar tilinde Romence sözler tapmaq mümkün, örnek "ençiklopediya" (Romence: enciclopedie) ya da "arheolociya" (Romence: arheologie). Türkçeden sözlerde tapıla, örnek "maqas" (Türkçe: makas) faqat öz dobrucatatar sözide bardır onıñ içün: "qayşı". Benzer şey Romenceden kelgen sözlerde de tapıla, örnek "pat" (Romence: pat), öz dobrucatatar sözinde "cataq".

Arapça-farsça sözlerniñ yerine Türkiye "til devrimi" vaqtında uydurılğan bir çoq türkçe söz edebiy Dobruca tatar tiline de alınğan. Meselâ: önem (Qırımda emiyet), özel (Qırımda hususiy, mahsus), genel (Qırımda umumiy), etki (Qırımda tesir), kişisel (Qırımda şahsiy).

Daa baqıñız

• Dobrucatatar elifbesi
• Dobrucatatar tili