Cenübiy Afrika

‌

Cenübiy Afrika
(Cenübiy Afrika Cumhuriyeti)

bayraq	tuğra
Milliy şiar: yoq
Cenübiy Afrika milliy gimni
Resmiy til	11 til: afrikaans, ingliz, ndebele, pedi, soto, tsvana, Cenübiy Afrika ima tili, svazi, venda, khosa, tsonga, zulu
Laf etilgen başqa tiller
Paytaht	Pretoriya (icraiy), Keyptaun (qanuncılıq), Blumfonteyn (makemelik)
Eñ balaban şeerler	Yohannesburg‌
• Prezident	Cyril Ramaphosa[d]
Meydanlıq   • Cemi	1 219 090 km²
Eali   • Cemi   • Eali sıqlığı	▲62.027.503 kişi (2022 fevral 2) 50,88 kişi/km²
UİM (nominal)   • Cemi   • Can başına	405.869.718.462 $
UİM (SAQP)   • Cemi   • Can başına
İİİ	0,713
Para birlemi	rand
İnternet domeni	.za
Telefon kodu	+27
Saat quşağı	UTC+2

Cenübiy Afrika Cumhuriyeti (afrikaansça Republiek van Suid-Afrika, inglizce Republic of South Africa) - Afrika qıtasınıñ cenübindeki devlet. Cenübiy Afrikada 63 million kişi yaşay (2023), qıtanıñ en çoq halqlı devletlerinden biridir. Memleketniñ üç paytahtı bar: Pretoriya (idariy paytaht), Keyptaun (qanuncılıq paytahtı), ve Blumfonteyn (makemelik paytahtı). Eñ balaban ve eñ iqtisadi müim şeer Yohannesburgdır.

Cenubiy Afrika Vilâlet Sıñırları Haritası

Başqa balaban şeherler: Durban, Port Elizabet (Gqeberha), Polokvane ve Nelspruit.

Coğrafiya

Cenübiy Afrika Afrika qıtasınıñ cenubiy ucunda bulunıp, umumiy meydanlığı ~1,220,000 km²’dir. Memleket Namibiya, Botsvana, Zimbabve, Mozambik ve Esvatini (Swazilend) ile sıñırdaş. Lesoto tamamen Cenübiy Afrika içindedir.

Eki okeanğa çıqışı bar: Atlantik okeanı (ğarpta) ve İnd okeanı (şarqta). Memleketniñ yalıları uzun ve çeşitlidir, qumlu sayılardan başlap qayalığa qadar türlü yer şekilleri bar.

Cenübiy Afrikanıñ iqlimiy bölgelerge köre deñişe:

• Cenubiy ve ğarp yalıları – yımşaq okean iqlimi, yañğır ve serin yazlar.
• Şarqiy bölge – tropikal iqlim, yüksek nem ve yañğır.
• Şimal ve iç bölgeler – yarı-quraq ve quraq, qışı suvuq keçer.
• Kalahari sahrası – qıtadaki en quraq yerlerden biridir.

Memleketniñ en yüksek noqtası Drakensberg Dağları’nda yerleşken Mafadi Zirvesi (3,450 m). En balaban deryaları Orange Deryası ve Limpopo Deryası’dır.

Tarih

Cenübiy Afrikanıñ tarixı pek eski devirlerge qadar baradır. Bu topraklarda ilk yaşağan insanlar San ve Koikoi qabileleri edi. Onlardan soñ Bantu halkları şimalden cenuba köçip, balaban qabile devletlerini qurdılar.

Kap Koloniyası (1652-1806)

1652 senesinde Hollandiya Şirketi (VOC) Yan van Riebeeck riyasetinde Kap Üstün’ni (şimdiki Keyptaun) esasladı. Bu koloniyanıñ amacı Gollandiya gemileri içün tamirat ve erzak merkezi qurmaq edi. Vaqıt içnde Boer (Afrikaner) keneşleri iç bölgelerge köçüp, yerli halk ile qarşıq konflikte kirştile. 1795 senesinde Britaniya İmparatorlığı Kap Koloniyası’nı aldı ve 1806 senesinde onu resmen ilhak etti.

Britan Hakimiyeti ve Büyüñ Göç (1835-1840)

Britan idaresi yeni qanunlar çıqarıp, qullıqnı yasakladı (1834). Bundan memnun qalmağan Boerler Büyüñ Göç (1835-1840) adını alğan balaban köç hareketini başladılar ve iç bölgelerde Transvaal ve Örtey Ölkesi (Oranje Free State)’ni qurdılar. Lâkin, Britaniler Afrika’daki tesirlerini arttırmaq içün bu yerleri 19. asırnıñ soñunda işğal etti.

Cenübiy Afrika İttifaqı ve Cumhuriyet (1910-1994)

1910 senesinde Britaniyanıñ kontrolü altında Cenübiy Afrika İttifaqı qurulıp, yarı-müstaqil devlet oldı. 1948 senesinde Apartheid siyasetini yürütken Milliyetçi Parti akimiyetke keldi. Bu siyaset aqqında Afrika’daki beyazlar ve qara halk arasında riyaziy ayrım yaratıldı.

Apartheid siyasetine qarşı 1960-lardan başlap balaban protestolar çıqtı. Nelson Mandela ve Afrika Milliyeti Kongresi (ANC) bu sistemge qarşı balaban mücaadele etti. 1994 senesinde Mandela prezident seçilip, Cenübiy Afrika demokratik cumhuriyet oldı.

Apartheid Dönemi (1948-1994)

1948 senesinde Milliyetçi Parti (Afrikanerlerin partisi) akimiyetke keldi ve Apartheid siyasetinı resmen başlattı. Apartheid, beyazlar ile qara, mulat ve diğer halklar arasında kesin ayrım yaratqan riyaziy bir sistem edi.

Apartheid Qanunları

Bu sistem çerçivesinde bir sıra sert qanunlar çıqarıldı:

• Halknı Qayd Etüv Qanunu (1950) – Her vatandaş ırqına köre tasniflendi.
• Qarışıq Nikâh Qanunu (1949) ve Qanunsız İlişkiler Qanunu (1950) – Beyazlar ve beyaz olmağan insanlar arasında evlilik ve münasebet yasaklandı.
• Qara Halk içün Yer Qanunu (1951) – Qara halk şehirlerden ve beyaz bölgelerdan sürüldü.
• Keçiş Defteri Qanunu (1952) – Qara vatandaşlar bir yerden başka yerge barmaq içün hususiy ruxsatname taşımağa mecbur edi.
• Bantu Eğitim Qanunu (1953) – Qara halk içün ayrımcı, aşağı seviyeli bir eğitim sistemi yaratıldı.

Qarşılıq ve Direniş

Apartheid rejimine qarşı direniş Afrika Milliyeti Kongresi (ANC) ve diğer teşkilâtlar tarafından başlatıldı. 1952 senesinde "Keçiş Defteri" sistemine qarşı balaban protestolar keçirildi.

1960 senesinde Şarpvilli Qırğını oldı – polis, bir protestanıñ üzerine ateş açıp 69 kişini öldürdü. Bu hadiseden soñ, ANC ve diğer teşkilâtlar yeraltına keçti. 1961 senesinde Umkhonto we Sizwe ("Milletniñ Qılıncı") adında bir silâhlı direniş kanadı quruldı.

1964 senesinde Nelson Mandela ve başqa ANC liderleri tutulıp, ömür boyu apis cezasına çarptırıldı. ANC ve başka teşkilâtlar sürgünge ketti ve mücaadelelerini dışarıdan devam ettirdi.

Apartheidniñ Soñu

1980-ci senelerde Apartheid sistemine qarşı protestolar, grevler ve milletlerarası sanksiyalar arttı. 1990 senesinde prezident Frederik Willem de Klerk Apartheid qanunlarını lağv etti ve Nelson Mandela'nı qapudan çıqarmağa mecbur oldı.

1994 senesinde Cenübiy Afrika'da birinci serbest ve demokratik saylav keçirildi. Nelson Mandela prezident seçilip, Apartheid rejimi rəsmen bitirildi.

Siyaset ve İdare

Cenübiy Afrika unitar-parlamenter respublika olup, prezident hem devletniñ hem de hükûmetniñ başıdır. Memleket çok-partiyeli sistem ile idare etile, amma 1994 senesinden berli Afrika Milliyeti Kongresi (ANC) akimiyette.

Devlet Qurulması

Cenübiy Afrikanıñ üç Paytahtı bar:

• Pretoriya – idari paytaht, prezident ve hükûmet merkezidir.
• Keyptaun – qanuniy paytaht, parlament burada çalışa.
• Bloemfonteyn – sudiyelik paytaht, Yuqarı Sud burada yerleşe.
• Devlet, 9 bölgeden teşkil topqan:

• Şimaliy Keyp
• Cenübiy Keyp
• Şarqiy Keyp
• KwaZulu-Natal
• Örtey Ölkesi (Free State)
• Şimaliy Batı
• Şimaliy
• Limpopo
• Mpumalanga

Prezident ve Saylavlar

Prezident 5 senelik müddet içün Parlament tarafından saylanır ve iki müddetten artıq qalmaz. Prezidentniñ vazifesi içün yürütücü idarenı yürüme, qanunları imzalama ve memleket siyasetini tayin etme kirer.

Son saylavlar 2019 senesinde keçirildi ve ANC, prezident Ciril Ramafosa riyasetinde yeniden akimiyetni alıp qaldı.

Partiyalar

Cenübiy Afrika'da en mühim siyaset partiyalar:

• Afrika Milliyeti Kongresi (ANC) – 1994 senesinden berli memleketni idare ete.
• Demokratik İttifaq (DA) – Esas müxalifet partiyası olup, liberallıq ve iş adamlarnıñ menfaatlerini qoruyqan bir teşkilattır.
• Ekonomik Azatlıq Jenkçileri (EFF) – Sosyalist, radikal ve qara milliyetçi bir partiya.
• Inkatha Azatlıq Partiyası (IFP) – Zulu merkezli, muhafazakar partiya.
• Afrikaner Partiyaları (VF+, ACDP) – Afrikanerlerin menfaatlerini qoruyqan kiçik partiyalar.

Halqara Münasebetler

Cenübiy Afrika Afrika Birliği’niñ ve Birleşken Milletler’niñ azasıdır. BRICS (Braziliya, Rusiye, Hindistan, Çin, Cenübiy Afrika) blokuna da kirip, inkişaf etken memleketler ile iqtisadi bağlarını kuvvetlendirip.

Memleket Afrika'da en balaban ekonomik ve diplomatik tesirge sahibi olup, bölgedeki siyasiy proseslerde mühim rol oynay.